Atom w gminie Choczewo – ekologiczne za i przeciw oraz komentarz na temat aktualnej sytuacji energetycznej wobec wojny na Ukrainie

Artykuł w skrócie

• Temat energetyki jądrowej jest bardzo kontrowersyjny. Doczesne technologiczne ugruntowania, jak i czynniki przyrodnicze, mogą jednak pozwolić na wstępne określenie, jakie kroki powinny zostać podjęte, a jakie pomysły zaniechane, by transformacja energetyczna w Polsce przebiegła sprawnie i możliwie bezproblemowo.
• Warto wziąć pod uwagę wszelkie za i przeciw, upewnić się, że dany teren, tu gmina Choczewo, jest odpowiedni pod tego typu inwestycję, o ile jakakolwiek okolica w Polsce jest odpowiednia.
• W lutym 2022 roku stało się jasne, że jednym z ruchów, jakie muszą zostać podjęte przez państwa potępiające agresję Moskwy na Kijów jest zerwanie lub nieprzedłużanie kontraktów na zakup gazu z Federacji Rosyjskiej. W tym wypadku uwagę opinii publicznej przykuły dwa problemy – zajęcie przez wojska rosyjskie Czarnobyla oraz Zaporoża i związaną z tym niepewność pod względem bezpieczeństwa radiacyjnego oraz widmo przewidywanego od dawna kryzysu energetycznego, spowodowanego wzmożoną konsumpcją nieprzekładającą się na wystarczająco szybki rozwój przyjaznych dla środowiska alternatyw dla węgla i gazu.

Wstęp

22 grudnia 2021 r. nadmorską gminą Choczewo wybrano na preferowaną lokację pierwszej elektrowni jądrowej w Polsce. Decyzja ta spotkała się z aprobatą części społeczeństwa – w tym wielu organizacji – oraz protestem mieszkańców, którzy błyskawicznie zebrali się w celu blokady projektu.

Debata o energii atomowej polaryzuje społeczeństwo od lat. Używane argumenty biją w etos, logos i patos, a dyskusje nierzadko przeradzają się w wielogodzinne przepychanki internetowe. Wśród tych komentarzy można jednak znaleźć argumenty oparte na obiektywnych danych, ostatnich odkryciach nauki czy też doświadczeniach innych państw. Każda ze stron zabierająca głos w dyskusji zabarwia je jednak na swój sposób.

Tym, co powinno stanowić clou dyskusji jest pytanie o sposób, w jak atom wpisze się w krajobraz ekologiczny, gospodarczy i społeczny Polski. Argumenty oparte na naukowych odkryciach i analizach ekspertów niepowiązanych z lobby tej czy innej strony zostaną omówione poniżej w ramach próby odnalezienia odpowiedzi na pytanie, czy atom w gminie Choczewo stanowi plan z szansą na realizację. Z uwagi na ograniczenia redakcyjne, artykuł przedstawi czytelnikowi energetykę jądrową i skupi się wyłącznie na zagadnieniach powiązanych z ekologią i ochroną środowiska.

Kwestie bezpieczeństwa przeanalizowano jedynie w kontekście wymogu zapewnienia bezpiecznej utylizacji odpadów pochodzących z elektrowni jądrowej. Opieranie analizy czy argumentacji na pojedynczych przypadkach awarii reaktorów niebezpiecznie oddala dyskusję od merytoryki z uwagi na silne zabarwienie emocjonalne. Ryzyka wystąpienia awarii elektrowni jądrowej nigdy nie można wykluczyć, stosowane i ulepszane od lat technologie pozwalają jednak zapobiegać katastrofom. Należy pamiętać, że skutki ewentualnej niekontrolowanej katastrofy nuklearnej elektrowni państw sąsiednich byłyby odczuwalne w Polsce. Doskonale ilustruje to poniższa grafika.

W obliczu obecnej wojny toczącej się na terenie Ukrainy, artykuł został zaktualizowany o najnowsze informacje dotyczące przejęcia terenów Czarnobyla i Zaporoża przez wojska rosyjskie, wzmożonej radiacji z tym związanej oraz zmiany wagi geopolitycznej, jaką otrzymało wstrzymanie zakupu gazu z Rosji.

Dlaczego atom

Dyskusja o atomie ma swój zalążek w wysiłku redukcji antropogenicznych emisji gazów cieplarnianych, stanowiących główną przyczynę globalnego ocieplenia – napędzającego postępujące zmiany klimatyczne – a także przyczyniających się do rozwoju wielu chorób, nie tylko układu oddechowego[1]. Badania wskazują, że dla zahamowania czy zatrzymania większości zmian w ekosystemie Ziemi potrzebne jest zaprzestanie pozyskiwania energii z paliw kopalnych^[2]. Aż 93% pytanych ekspertów z zakresu energetyki i klimatu jest zdania, że zaprzestanie wydobycia i konsumpcji węgla kamiennego i brunatnego jest kluczowym krokiem dla Polski w celu realizacji transformacji energetycznej^[3]. Jest to jednak ogromne wyzwanie w kraju, którego miks energetyczny opiera się w przeważającej mierze na węglu. Według danych Polskich Sieci Energetycznych, w grudniu 2021 r. największy udział w państwowej produkcji energetycznej miały elektrownie węglowe – 80%. Udział elektrowni gazowych oscyluje na poziomie c. 8%, a wiatrowych c. 10%. Pozostały udział tworzą jednostki elektrowni wodnych zawodowych i odnawialne źródła energii (OZE)^[4]. Co istotne, kopalnie węgla nad Wisłą nie spełniają większości standardów jakości, plasując Polskę na pierwszym miejscu państw posiadających największą ilość aktywnych kopalni oraz państw emitujących najwięcej zanieczyszczeń w Europie (największy emitent metanu na kontynencie). Według raportu Międzynarodowej Agencji Energetycznej (MAE), 70% wycieków metanu z czynnych kopalń węgla w Europie ma miejsce w Polsce, z czego 89% miała miejsce w czynnych kopalniach głębinowych. Pozostałe 11% to ilości emitowane przez górnictwo odkrywkowe, odpowiadające za 8% wycieków, oraz nieczynne kopalnie[5].

Powyższe wskazuje, że realizacja transformacji energetycznej mającej wprowadzić w Polsce niskoemisyjne źródła energii stanowi ogromne wyzwanie. Ponadto narzuca się pytanie, czy Polska będzie kiedykolwiek w stanie wytwarzać energię wyłącznie z OZE, biorąc pod uwagę, że do ich pozyskiwania niezbędne są technologie oparte na słońcu czy wietrze, czyli zmiennych żywiołach. Eksperci także ci z Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPCC), określili, że Polska byłaby w stanie osiągnąć poziom udziału OZE w miksie energetycznym ok. 70-80% energii do 2050 r.^[6], pod warunkiem inwestycji w nowe technologie i rozbudowę potrzebnej infrastruktury. Co z pozostałym 20-30%?

Najczęściej wskazuje się tutaj atom. Według raportu MAE „Net Zero by 2050” , atom to „stabilne źródło niskoemisyjnej energii i niezbędne źródło elektryczności w neutralnie klimatycznym miksie energetycznym świata w roku 2050”^[7]. Warto jednak zauważyć, że agencja znana jest ze swojego sceptycyzmu wobec OZE (mimo to, jej eksperci przyznali, że fotowoltaika i turbiny wiatrowe to najtańsze nowe źródło generowania energii elektrycznej)[8]. Scenariusze ONZ-owskiego raportu IPCC z 2018 r. również przewidują, że atom będzie miał swój udział w miksie energetycznym wielu państw. W Polsce lobby pro-atomowe znajduje swoje wsparcie w wielu prominentnych organizacjach. Polegając na wieloletnich doświadczeniach innych krajów, wielu przedstawia atom jako rozwiązanie mogące pomóc w dekarbonizacji Polski.

Atom a ekologia

Przeciwnicy atomu często poddają w wątpliwość, czy energetyką jądrowa jest zrównoważona. Jest to kwestia sporna, biorąc pod uwagę mnogość czynników, jakie należy wziąć pod uwagę. Jako taki, atom nie stanowi odnawialnego źródła energii, co przyznają nawet eksperci określający energię jądrową jako zrównoważoną. Rozwój powstałej technologii pozwala jednak na optymistyczne patrzenie w przyszłość, w której wydobycie i eksploatacja światowych złóż uranu może okazać się ograniczona^[9].

Względy bezpieczeństwa ekologicznego, to jeden z najważniejszych aspektów, jakie w przedmiotowej dyskusji muszą zostać uwzględnione. Przechowywanie odpadów z elektrowni jądrowej stanowi poważne wyzwanie dla środowiska. Argumenty podważające możliwość bezpiecznego składowania odpadów jądrowych nie są w pełni uzasadnione, biorąc pod uwagę rozwój nowych technologii, co przyznają eksperci zarówno przychylni, jak i nieprzychylni atomowi. Odpady takie mają też potencjał zostać przetworzone w inne paliwa, znajdujące zastosowanie między innymi w medycynie^[10]. Relewantny w tym kontekście zdaje się być wykres, ukazujący wyniki badania Anila Markandya i Paula Wilkinsona, wskazujący OZE, a następnie energię jądrową, jako najbezpieczniejsze źródło energii, pod względem prawdopodobieństwa wypadków i zanieczyszczenia:

Co mogłoby służyć atomowi, to jego faktyczny udział w uzupełnieniu miksu energetycznego. Niestety, nie jest to opcja, która realnie może zostać wdrożona w życie, o czym alarmują eksperci na całym świecie, także w Polsce^[11]. Kluczowe znaczenie mają tu koszty budowy i eksploatacji, a dla Polski także tempo rozwoju, które nie pozwoli na zrealizowanie celów pakietu legislacyjnego UE pt. Gotowi na 55 do 2030 r. Nawet ambitny Polski Program Energetyki Jądrowej zakłada zaledwie 23–27% udziału atomu w energetycznym miksie najwcześniej w 2043 r.[12] Planowane otwarcie elektrowni w Choczewie ma nastąpić w 2033 r., zakładając, że nie dojdzie do opóźnień[13]. Co więcej, współistnienie energii wygenerowanej z atomu i źródeł odnawialnych byłoby – przynajmniej w chwili obecnej – technologicznie trudne. Doraźnie wykorzystanie atomu i OZE w jednym systemie energetycznym może zostać wykonane przez pojedyncze, niepołączone z innymi reaktory, eliminując możliwość tworzenia niezawodnej infrastruktury energetycznej^[14]. Z kolei możliwości okiełznania fluktuacji energii z OZE – co stanowi jedno z największych wyzwań przy łączeniu różnych źródeł w miksie energetycznym oraz zapewnianiu stałych dostaw energii – wdrażane są już w Niemczech, dzięki rozwiązaniom zaliczanym do power-to-x[15].

Mimo że wszystkie ww. trudności mogą potencjalnie zostać złagodzone przez wprowadzenie rozwiązań, które oferują nowe technologie, warto pamiętać, że w obliczu katastrofy klimatycznej i walki o utrzymanie sprzyjającej nam bioróżnorodności brak pewności stanowi nieprzychylny omen. Optymizm związany z postępem technologicznym jest niewskazany, dopóki nie ma pewności, że znajdą się fundusze pozwalające na wdrożenie proponowanych rozwiązań. Jak twierdzą niektórzy eksperci, entuzjazm związany z wydajnością atomu czy związanych z nim technologii powinien być traktowany z ostrożnością, ugruntowaną w pragmatyzmie zbudowanym na historii rozwoju technologii jądrowej^[16].

Warto jednak zauważyć, że na podobnej pewności argumentach opierają się piewcy zapełnienia całego miksu energetycznego OZE i zieloną energią. Skupiają się oni na potencjale dopełnienia miksu energetycznego aktualnie rozwijanymi metodami, takimi jak zielony wodór, biometan^[17], czy też tzw. kontrolowanie elektrowni technologii odnawialnych^[18]. Są to także propozycje polegające na satysfakcjonującym rozwoju tych technologii do stopnia, w którym będą one w stanie zaspokoić w całości krajowe potrzeby energetyczne. Zielony wodór czy gaz to złoża skończone, nieodnawialne, dlatego ich wykorzystanie musi być zrównoważone i efektywne. Badania im poświęcone również wskazują optymistyczne wyniki, przynajmniej na dzień dzisiejszy[19]. Pewności, czy mogą one zostać wdrożone na masową skalę i w odpowiednim dla nas tempie nie ma. Podobnie nie można określić, jakie dokładnie koszty będą z nimi związane. Warto jednak odnotować, że wiele państw stawia sobie na cel pozyskiwanie energii w 100% z OZE[20]. Biorąc pod uwagę projekty infrastruktury pozwalającej na przesył energii, np. ze Skandynawii, należy rozważyć także opcję inwestycji w kierunku zakupu pozostałej energii z innych krajów[21].

O czym nie można zapominać to fakt, że atom proponowany jest, by zastąpić infrastrukturę węglową. Po przeanalizowaniu zbiorów danych z 123 krajów za okres 25 lat eksperci skonstatowali, że kraje decydujące się na dalsze korzystanie z energii jądrowej (nie mówiąc o inwestycji w nią) wolniej i mniej efektywnie realizują cele redukcji węgla niż te, które wybierają odnawialne źródła energii[22]. Ponadto nieuniknione jest, że budowa elektrowni jądrowej zajmie lata i pochłonie środki, które mogłyby zasilić fundusze OZE[23].

Rada Ministrów przyjęła uchwałę w sprawie „Polityki energetycznej Polski do 2040 r.” (tzw. PEP2040), przedłożoną przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska, która przewiduje, że pierwszy blok elektrowni jądrowej uruchomiony zostanie w 2033 r.^[24] Cały polski program jądrowy zakłada obecnie budowę 6 bloków jądrowych, które mają powstawać co 2-3 lata^[25]. Warto zauważyć jednak, że czasowe szacowanie inwestycji tego typu nie jest łatwe. Przykładowo, budowa trzeciego reaktora fińskiej elektrowni Olkiluoto (powstałej w 1973 r.) została rozpoczęta w 2005 r. i planowo miała zakończyć się w 2008 r. Ostatecznie reaktor oddano do użytku w 2021 r. Opóźnienie to wynika z wielu czynników, w tym przez nazbyt optymistyczny plan związany z decyzją o wdrożeniu nowej, bezpieczniejszej technologii, regulacji administracyjnych, kwestie bezpieczeństwa oraz rosnących kosztów^[26]. Podobny los spotkał francuską elektrownię Flamanville^[27] i angielską Hinkley Point^[28]. Taka zależność działa na naszą niekorzyść. Jeżeli jednak plan ten się powiedzie i elektrownia powstanie zgodnie z planem, będzie to i tak 3 lata po kamieniu milowym, wyznaczonym przez Gotowi na 55 (ang. Fit for 55). Gotowi na 55 to program Rady i Parlamentu Europejskiego, zakładający redukcję emisji CO2^[29] w całej Wspólnocie. Do 2030 r. emisje mają być zredukowane o 55% względem 1990 r.^[30] Patrząc na aktualny skład miksu energetycznego w bazującej na węglu Polsce wątpliwe jest, czy Polsce uda się zrealizować ten plan. Warto więc podchylić się nad głosami sugerującymi, że inwestycja w atom może być inwestycją w energię, która będzie dla Polski przestarzała i nieadekwatna już na starcie[31].

Atom a ekosystem pomorski

Samo ulokowanie elektrowni nad brzegiem morza, jakkolwiek zasadne z punktu widzenia potrzeby zapewnienia dużych wolumenów wody do chłodzenia reaktorów, generuje szereg potencjalnych problemów. Powoli, lecz konsekwentnie podnoszący się poziom morza oraz zmiany klimatyczne potencjalnie mogą w przyszłości przynieść skutki trudne obecnie do przewidzenia^[32]. Wprawdzie istnieją już technologie zabezpieczające elektrownie przed różnego typu wypadkami^[33], jednak są one kosztowne. Sytuacji nie poprawia fakt, że linia wody na plażach w gminie Choczewo, których część ma zająć elektrownia, zmienia się już teraz. Naukowcy alarmują, że wzrost temperatury o 1^oC przełoży się na wzrost linii światowych wód o 2,3 metry. Wzrost linii poziomu Morza Bałtyckiego o 1m do końca tego stulecia to, według prof. Jacka Piskozuba, pewnik, co oznacza, że część pomorskich miejscowości zniknie pod wodą[34]. Jeżeli scenariusz ten się spełni, utrzymanie i zabezpieczenie elektrowni będzie niezwykle trudne, a już dziś wymaga starannego wyboru odpowiednich technologii i inwestycji w kosztowną infrastrukturę nowego typu. Poza tym zużywanie rezerw wody do produkcji elektryczności jest wątpliwym ruchem w obliczu katastrofy klimatycznej, która już teraz powoduje susze w wielu miejscach na świecie, także w Polsce. Problem ten powinien być rozważony także w świetle Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 17 września 2012 r.[35], które określa czynniki, jakie muszą być uwzględnione podczas przeprowadzania oceny terenu przeznaczonego pod lokalizację obiektu jądrowego.

Argumenty dotyczące lokalizacji elektrowni na Pomorzu z uwagi na dostępność wody, która byłaby używana do chłodzenia reaktorów jądrowych, choć niezbywalne, niekoniecznie są decydujące, jako że nowe technologie pozwalają optymalizować zużycie wody reaktorach Warto też wskazać, że współcześnie woda chłodzeniowa często pozyskiwana jest także z akwenów innych niż morze^[36].

Choczewo w styczniu 2022 r.

Według spółki Polskie Elektrownie Jądrowe (PEJ), Choczewo zostało wybrane na miejsce dla przedmiotowej inwestycji po rozważeniu 92 innych lokalizacji. W oświadczeniu opublikowanym na stronie internetowej spółki dnia 22 grudnia 2021 r.^[37] można przeczytać, że wybór gminy Choczewo, a dokładniej terenów Lubiatowa-Kopalina, został podjęty po uwzględnieniu m.in. czynników takich jak „właściwości terenu, dostępność wody chłodzącej, położenie względem terenów objętych formami ochrony przyrody, w tym obszarów Natura 2000 oraz obecne i możliwe do rozbudowy elementy infrastruktury jak na przykład sieci energetyczne, drogowe czy kolejowe”. Jak wyglądał ten proces i jakie czynniki zostały wzięte pod uwagę nadal pozostaje niejasne, ponieważ raport, na jaki powołuje się spółka, zostanie ukończony i opublikowany dopiero w I kwartale 2022 r., po nowelizacji przepisów dotyczących tego typu inwestycji.

W styczniu 2022 r. Sejm przegłosował ww. nowelizację negatywnie zaopiniowaną przez komisje senackie i odrzucona przez Senat. 28 stycznia Sejm skierował poprawkę do projektu do podpisu Prezydenta RP. Nowelizacja wprowadziła wybiórcze połączenie przepisów z 2015 i 2019 r. tak, aby PEJ, które złożyło wniosek o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach dla inwestycji tego typu z 2015 r., mogło sprawniej przejść przez niezbędny dla realizacji projektu proces administracyjny. Postępowanie wszczęte w 2015 r. zostało zawieszone w 2016 r. do czasu złożenia przez inwestora raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko. Zmiany w prawie pozwolą na ominięcie wymogów prawnych narzucanych wcześniej ustawą z 2011 r., a także na uniknięcie formalnego obowiązku rozpoczęcia procedury administracyjnej, przerwanej przez zawieszenie postępowania, od początku^[38]. Projekt, który został wprowadzony pod szyldem ustawy o prawie wodnym, przewiduje również ograniczenie możliwości występowania jako strona zaskarżająca w procesie przez mieszkańców terenów oddalonych o więcej niż 100 metrów od elektrowni. Nowelizacja również stypuluje, że wniosek o wydanie decyzji w sprawie aktualności warunków realizacji przedsięwzięcia – o których mówi decyzja o uwarunkowaniach środowiskowych – można złożyć dopiero po upływie 5 lat od dnia, w którym decyzja stała się ostateczna. To także ograniczy możliwość zakwestionowania sposobu, w jaki przeprowadzona została część prac.

Należy się wstrzymać z oceną jakości przeprowadzonych badań do czasu ich opublikowania. Mimo to, z uwagi na to, że w oświadczeniu wspomniano o uwzględnieniu położenia względem terenów objętych formami ochrony przyrody, w tym programu Natura 2000, warto się przyjrzeć, w jakim stopniu tereny tym programem chronione występują w gminie Choczewo i czy budowa elektrowni nie będzie ingerować w zagrożone ekosystemy.

Wybrane miejsca w gminie Choczewo zaliczane są w poczet rezerwatów przyrody, Nadmorskiego Parku Krajobrazowego, obszarów chronionego krajobrazu, obszarów Natura 2000, użytków ekologicznych oraz lasów o szczególnych walorach przyrodniczych. Znajdują się tam pomniki przyrody; występują gatunki chronione lub zagrożone, m.in. orzeł bielik^[39], wilki^[40] czy łosie^[41]. Niemożliwe jest określenie wymiaru, w jaki poszczególne elementy lokalnego ekosystemu zostaną dotknięte wskutek prac nad infrastrukturą elektrowni. Bez wątpienia jednak okolica ta zmieni się, przynajmniej do pewnego stopnia. Co istotne, już sama ustawa o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów energetyki jądrowej oraz inwestycji towarzyszących wskazuje na potrzebę poczynienia istotnej liczby potrzebnych inwestycji towarzyszących, np. zakłady wzbogacania izotopowego, wytwarzania paliwa jądrowego, przerobu wypalonego paliwa jądrowego, przechowalnik wypalonego paliwa jądrowego, obiektu do przechowywania odpadów promieniotwórczych oraz zakład wydobywania rud uranu (choć nie dotyczy to bezpośrednio terenów Polski) i toru ze złóż i do ich wstępnego przetwarzania[42]. Być może konkretne pomiary i przewidywania ekspertów zostaną zawarte we wspomnianym wcześniej raporcie PEJ.

Niewykluczone, że teren ten okaże się jednak najbardziej optymalnym miejscem dla realizacji tego typu inwestycji w Polsce. Wniosek taki potwierdzić mogą jednak jedynie badania realizowane przez organy niezależne, niepowiązane ze spółką, które szczegółowo badają i uwzględniają liczne fakty, w tym dotyczące środowiska.

Wojna na Ukrainie a atom

W lutym 2022 roku stało się jasne, że jednym z ruchów, jakie muszą zostać podjęte przez państwa potępiające agresję Moskwy na Kijów jest zerwanie lub nieprzedłużanie kontraktów na zakup gazu z Federacji Rosyjskiej. W tym wypadku uwagę opinii publicznej przykuły dwa problemy – zajęcie przez wojska rosyjskie Czarnobyla oraz Zaporoża i związaną z tym niepewność pod względem bezpieczeństwa radiacyjnego oraz widmo przewidywanego od dawna kryzysu energetycznego, spowodowanego wzmożoną konsumpcją nieprzekładającą się na wystarczająco szybki rozwój przyjaznych dla środowiska alternatyw dla węgla i gazu.

Mimo doniesień o wzroście promieniowania w regionie Czarnobyla specjaliści wskazują, że nie ma obaw do niepokoju, gdyż wskaźniki radiacji nadal mieszczą się w normie i nie są spowodowane naruszeniem zabezpieczonych reaktorów, a raczej ingerencją w zazwyczaj wyludniony teren przez wojska. Samo naruszenie napromieniowanej gleby przez ciężki sprzęt wojskowy mogło spowodować wzniesienie się radioaktywnego pyłu, który wypłynął na podniesienie odczytów. Szacuje się, że z uwagi na porę roku, kiedy większość zwierząt śpi snem zimowym lub przebywa w ciepłych krajach, wzrost radiacji nie powinien mieć wpływu na żyjące w rejonie Czarnobyla zwierzęta[43].  Eksperci ukraińscy, tak jak i Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA), zapewnili, że teren jest odpowiednio zabezpieczony. Mimo to, 27 lutego Polska i Kanada zwróciły się do Rady Gubernatorów, jednego z członów Agencji, o wcześniejsze zebranie i przeanalizowanie sytuacji pod względem bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej[44]. Spotkanie odbyło się 2 marca. MAEA potwierdziła, że nie ma podstaw do obaw[45]. Prawdopodobieństwo naruszenia 4 pozostałych elektrowni atomowych na terenie Ukrainy oceniane było na niewielkie. Sytuacja zwłaszcza w Zaporożu była monitorowana na bieżąco, obie strony konfliktu pozostawały w kontakcie z Agencją[46]. Co podkreślali eksperci, Kreml nie chciał dopuścić do katastrofy, której skutki odczuwalne byłyby również na terenie Rosji i utrudniłyby przebieg dalszej akcji militarnej[47]. 28-ego lutego pociski uderzyły w znajdujący się pod Kijowem ośrodek, w którym składowane są radioaktywne odpady z elektrowni. Na szczęście nie uwolniło to promieniowania[48]. W nocy z 4-ego na 5-ego marca wojska rosyjskie otworzyły ogień z czołgów w stronę elektrowni w Zaporożu, co doprowadziło do pożaru. Według ukraińskiej strony, rosyjski atak został przeprowadzony z premedytacją, a oddziały Moskwy utrudniały akcje gaśnicze[49]. Polska Państwowa Agencja Atomistyki, powołując się na dane ukraińskiego dozoru jądrowego, oświadczyła 04.03 rano, że systemy ważne dla bezpieczeństwa jądrowego Zaporoskiej elektrowni atomowej nie zostały uszkodzone, a poziom promieniowania na terenie Polski nie podniósł się[50]. Amerykańska sekretarz energii Jennifer Granholm oświadczyła po rozmowie ze swoim ukraińskim odpowiednikiem, że reaktory są bezpiecznie wyłączane[51]. Mniej więcej w tym samym czasie Rzecznik elektrowni, Andrij Tuz, ostrzegł, że istnieje prawdziwe ryzyko nuklearnego zagrożenia, jednak około godziny 6:20 polskiego czasu na antenie Ukraine 24 Tuz ogłosił, że pożar został ugaszony i nie istnieje ryzyko radiacyjne. Potwierdziły to komunikaty publikowane m.in. na Facebooku przez Państwową Inspekcję Regulacji Jądrowej Ukrainy. MAEA ogłosiła, że nieustannie monitoruje sytuację[52]. Atak zbrojny i awaria, której skutki mogą wykraczać poza przewidywania to wymierne ryzyko, które warto wziąć pod uwagę podczas planowania inwestycji elektrowni atomowej również na terenie Polski. Ostatnie wydarzenia pokazały, że pokój w Europie nie jest pewnikiem.

Zerwanie umowy z Rosją na dostarczenie gazu wpłynie na bezpieczeństwo energetyczne Polski lub na możliwość zapewnienia wystarczającej ilości energii. W tym wypadku odpowiedź na pytanie, czy Polska powinna wprowadzić atom do swojego miksu energetycznego powinna zostać odpowiednio dostosowana. W Niemczech, czyli w kraju, który w ostatnim czasie stał się prowodyrem w zamykaniu elektrowni jądrowych, toczą się właśnie rozmowy nad przedłużeniem pracy jeszcze otwartych elektrowni. Rząd Olafa Szolza zapowiedział zamknięcie wszystkich elektrowni do 2030 roku, 8 lat wcześniej, niż planowało to CDU Angeli Merkel. To tylko rozpędziło polską dyskusję na temat planowanej elektrowni. Warto zauważyć, że Niemcy nie wycofały się całkowicie ze swoich planów, a raczej odłożyły je w czasie. Celem naszego zachodniego sąsiada jest wciąż 100% energii pozyskiwanej z OZE, a odłożenie planowanego wygaszania w czasie ma na celu powstrzymanie black-outów, które powstałyby z uwagi na obecną niedostateczną ilość wiatraków, paneli i magazynów energii[53]. Niemcy do tej pory importowali z Rosji około 38,2% całości kupowanego gazu[54], 35% ropy i 50% węgla[55]. W ich miksie energetycznym gaz stanowi 8,7%[56], ropa 4,4% i węgiel 23,7%[57]. Łatwo więc stwierdzić, że niemiecka zależność od Rosji jest mniejsza, niż polska. Obecnie głównym dostawcą paliw kopalnych do Polski jest Rosja, której udział w imporcie wyniósł 87% dla ropy naftowej, 72% – gazu ziemnego, 62% – węgla kamiennego (średnia z 20 lat). W 2020 roku 65% ropy pochodziło z Rosji, węgla 55%, a gazu 75%[58].

Co trzeba podkreślić, inwestycja w atom w tym momencie nie uchroni nas przed konsekwencjami rezygnacji importu z Rosji. Kluczowe będzie znalezienie kolejnych państw, z którymi będziemy musieli zawiązać umowy, jako że ewentualne czerpanie korzyści z nowej elektrowni nastąpiłoby – zakładając brak opóźnień – dopiero po 2030 r. Atom nie jest więc rozwiązaniem doczesnym. Inwestycja w OZE, tak jak zostało to przytoczone wyżej, może przyczynić się do szybszego uniezależnienia energetycznego od importu. Warto mieć to na uwadze. Inwestycja i w atom, i w OZE jest możliwa, ale, naturalnie, podzielenie funduszy odpowiednio wpłynie na spowolnienie rozbudowy obu typu infrastruktur. Czas jest w tym momencie kluczowy.

Inwestycja w OZE ma kolejny atut wobec aktualnej sytuacji. Mimo, że obecnie nie wykryto zagrożenia związanego z energetyką jądrową, działania militarne już miały katastrofalny wpływ na środowisko Ukrainy wskutek składowania nieodnawialnych surowców wykorzystywanych do generowania energii. Przykładowo, wskutek podłożenia ognia pod magazyn ropy w Wasylkowie przez wojska rosyjskie pojawiły się nośne toksyczne opary.[59] Możliwość zanieczyszczenia środowiska w razie konfliktu powinna zostać uwzględniona przy wyborze sposobu dopełnienia zapotrzebowania energetycznego podczas embargo na rosyjskie surowce.

Podsumowanie

Temat energetyki jądrowej jest bardzo kontrowersyjny. Doczesne technologiczne ugruntowania, jak i czynniki przyrodnicze, mogą jednak pozwolić na wstępne określenie, jakie kroki powinny zostać podjęte, a jakie pomysły zaniechane, by transformacja energetyczna w Polsce przebiegła sprawnie i możliwie bezproblemowo.

Dla wielu uwypuklenie argumentów oscylujących wokół ekologii i bioróżnorodności może to być kwestią nieistotną, drugorzędną. Dyskurs na temat bioróżnorodności jest jednak tak samo istotny w kontekście tego, dlaczego rozmowy o atomie są w ogóle prowadzone — by zapobiec katastrofie klimatycznej i/lub drastycznym zmianom środowiskowym. Dopiero w ostatnich latach specjaliści pochylili się nad badaniem i popularyzowaniem odkryć pokazujących, że konserwacja bioróżnorodności może nie tylko okazać się pomocna w adaptacji do nowych warunków klimatycznych, ale także zahamować część procesów, które już teraz wpływają na podwyższanie się temperatur czy katastrofy środowiskowe^[60].

Warto wziąć pod uwagę wszelkie za i przeciw, upewnić się, że dany teren jest odpowiedni pod tego typu inwestycję, o ile jakakolwiek okolica w Polsce jest odpowiednia. Kompleksowa analiza powinna nie tylko przeciwstawić sobie ekologiczne argumentowanie, uwzględniając również konsekwencje wynikające z potencjalnej stagnacji lub nietrafionych inwestycji energetycznych, ale także zestawić ze sobą argumenty, dotyczące kosztów oraz czynników społecznych, a nawet geopolitycznych wybiegających poza powyższą krótką analizę uwzględniającą obecny konflikt na Wschodzie. Dopiero wtedy będzie można rozważyć, czy inwestycja w elektrownię w Choczewie jest przedsięwzięciem korzystnym. To jednak temat na inną, szerszą publikację.

---

[1] J Lelieveld et al.,’Cardiovascular disease burden from ambient air pollution in Europe reassessed using novel hazard ratio functions’ (Europe Heart Journal, 12.03.2019) < https://academic.oup.com/eurheartj/article/40/20/1590/5372326?login=false> dostęp: 05.02.2022; H Ritchie, ‘What are the safest and cleanest sources of energy?’ (Our World in Data, 10.02.2020) < https://ourworldindata.org/safest-sources-of-energy> dostęp: 05.02.2022.

^[2] F Ch Matthes, ‘Rozdział 6: Energia atomowa a zmiana klimatu’ <https://www.boell.de/sites/default/files/assets/boell.de/images/download_de/oekologie/mity_energia_jadrowa_polnisch.pdf> dostęp: 26.01.2022.

^[3] Ewa Balicka-Sawiak, ‘Węgiel zniknie z miksu energetycznego Polski szybciej niż nam się teraz wydaje’ (Polski Instytut Ekonomiczny 2021) <​​https://pie.net.pl/wegiel-zniknie-z-miksu-energetycznego-polski-szybciej-niz-nam-sie-teraz-wydaje/> dostęp: 22.01.2022.

^[4] ‘Miesięczne raporty z funkcjonowania Krajowego Systemu Elektroenergetycznego i Rynku Bilansującego’ (Polskie Sieci Elektroenergetyczne) <https://www.pse.pl/dane-systemowe/funkcjonowanie-kse/raporty-miesieczne-z-funkcjonowania-kse/raporty-miesieczne> dostęp: 26.01.2022.

[5] M Kasprzak i D Jones, ‘Drugi Bełchatow. Metan kopalniany w Polsce’ (Ember Climate, 11.2020) < https://ember-climate.org/wp-content/uploads/2020/11/2020-Coal-mine-methane_PL.pdf > dostęp: 05.02.2022.

^[6] P Stępień i K Szulecki, ‘Czekanie na atom to oddanie ochrony klimatu walkowerem’ (Energia Rzeczpospolita, 04.03.2021) <https://energia.rp.pl/transformacja-energetyczna/art17032471-czekanie-na-atom-to-oddanie-ochrony-klimatu-walkowerem> dostęp: 24.01.2022.

^[7] W Kość, ‘Deutsche Wirtschaft. Jak Niemcy „zmniejszają” emisje zamykając źródła czystej energii’ (Oko Press, 30.12.2021) <https://oko.press/deutsche-wirtschaft-jak-niemcy-zmniejszaja-emisje-zamykajac-zrodla-czystej-energii/> dostęp: 25.01.2022.

[8] P Stępień i K Szulecki, ‘Czekanie na atom to oddanie ochrony klimatu walkowerem’ (Energia Rzeczpospolita, 04.03.2021) <https://energia.rp.pl/transformacja-energetyczna/art17032471-czekanie-na-atom-to-oddanie-ochrony-klimatu-walkowerem> dostęp: 24.01.2022.

^[9] B W Brook et al., ‘Why nuclear energy is sustainable and has to be part of the energy mix’ (Sustainable Materials and Technologies 2014) <https://reader.elsevier.com/reader/sd/pii/S2214993714000050?token=7678EB2E4A6DFDC86FF74F4A2A1AA33B954A591F8960B14458F827242FA05751E0D31F3D4167EB391C6E86A40AC85B5A&originRegion=eu-west-1&originCreation=20220122095508> dostęp 22.01.2022.

^[10] M Popkiewicz, ‘Popkiewicz: Atom? Tak. Nie. Być może, ale…’ (Biznes Alert, 19.02.2019) <https://biznesalert.pl/atom-strategia-energetyczna-oze/> dostęp: 25.01.2022.

^[11] P Stępień i K Szulecki, ‘Czekanie na atom to oddanie ochrony klimatu walkowerem’ (Energia Rzeczpospolita, 04.03.2021) <https://energia.rp.pl/transformacja-energetyczna/art17032471-czekanie-na-atom-to-oddanie-ochrony-klimatu-walkowerem> dostęp: 24.01.2022.

[12] P Stępień i K Szulecki, ‘Czekanie na atom to oddanie ochrony klimatu walkowerem’ (Energia Rzeczpospolita, 04.03.2021) <https://energia.rp.pl/transformacja-energetyczna/art17032471-czekanie-na-atom-to-oddanie-ochrony-klimatu-walkowerem> dostęp: 24.01.2022.

[13] ‘Inwestor pierwszej elektrowni jądrowej w Polsce wskazał jej preferowaną lokalizację’ (Polskie Elektrownie Jądrowe sp. z o. o., 22.12.2021) <https://ppej.pl/aktualnosci/inwestor-pierwszej-elektrowni-jadrowej-w-polsce-wskazal-jej-preferowana-lokalizacje> dostep: 24.01.2022.

^[14] Craig Morris, ‘Can nuclear and renewables coexist?’ (Energy Transition, 12.03.2018) <https://energytransition.org/2018/03/can-nuclear-and-renewables-coexist/> dostęp: 25.01.2022.

[15] Voll geladen – Neue Speicher für die Energiewende’ (ZDF, 04.05.2021) <https://www.zdf.de/wissen/leschs-kosmos/voll-geladen-neue-speicher-fuer-die-energiewende-100.html?fbclid=IwAR2v2kNDrHAKUxdlCPZ1FdpARxWOIaRu85s8WS3k06pDoLdO8bzGRB_51CQ> dostęp: 05.02.2022.

^[16] S Thomas, ‘Rozdział 5: Ekonomika energetyki jądrowej’ <https://www.boell.de/sites/default/files/assets/boell.de/images/download_de/oekologie/mity_energia_jadrowa_polnisch.pdf> dostęp: 26.01.2022.

^[17] T Adamczewski and M Jędra, ‘Zielone gazy: Biometan i wodór w Polsce’ (Forum Energii: Analizy i Dialog, 06.2021).

^[18] F Huneke and P Heidinger, ‘Controllable Renewable Energies: An Alternative to Nuclear Power Cost Comparisons for Poland, Slovakia, Czech Republic and Hungary’ (Energy Brainpool, 25.04.2018).

[19] Warto wyjaśnić, dlaczego biomasa nie jest wymieniona powyżej jako zielone źródło energii. Mimo dużego potencjału biomasy jako rozwiązania energetycznego dla Polski, jej produkcja w dniu dzisiejszym oparta jest w Polsce w znacznej mierze na spalaniu drewna. Istnieje ryzyko, że aby zaspokoić potrzeby energetyczne kraju, produkcja z biomasy, zamiast polegać na utylizacji odpadów, będzie musiała być napędzana wycinką drzew i nadmierną ingerencją w środowisko naturalne. Zob.: ‘Perspektywy rozwoju biomasy w Polsce’ (Trendy w energetyce, 29.05.2018) < https://trendywenergetyce.pl/perspektywy-rozwoju-biomasy-w-polsce> dostęp: 30.01.2022; M Kolbusz i A Mikos, ‘Lasy do spalenia. Prawdziwa cena bioenergii’ (Stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot 2022).

[20] K Hansen, C Breyer and H Lund, H Status and perspectives on 100% renewable energy systems. Energy 175, 471–480.

[21] [21] Voll geladen – Neue Speicher für die Energiewende’ (ZDF, 04.05.2021) <https://www.zdf.de/wissen/leschs-kosmos/voll-geladen-neue-speicher-fuer-die-energiewende-100.html?fbclid=IwAR2v2kNDrHAKUxdlCPZ1FdpARxWOIaRu85s8WS3k06pDoLdO8bzGRB_51CQ> dostęp: 05.02.2022.

[22] L Pentz Gunter, ‘Nuclear Power Doesn’t Belong in the Green New Deal’ (Truthout, 3 styczeń 2022) https://truthout.org/articles/nuclear-power-doesnt-belong-in-the-green-new-deal/ dostęp: 12 luty 2022.

[23] P Stępień i K Szulecki, ‘Czekanie na atom to oddanie ochrony klimatu walkowerem’ (Energia Rzeczpospolita, 04.03.2021) <https://energia.rp.pl/transformacja-energetyczna/art17032471-czekanie-na-atom-to-oddanie-ochrony-klimatu-walkowerem> dostęp: 24.01.2022; Paul Brown, ‘Nuclear Power ‘Cannot Rival Renewable Energy’’ (EcoWatch, 14.01.2020) <https://www.ecowatch.com/nuclear-power-cannot-rival-renewable-energy-2644813982.html> dostęp 24.01.2022; Prof. dr hab. inż. Jan Popczyk, ‘Elektrownie jądrowe w Polsce i ich alternatywa’ (Greenpeace, 10.2015) <https://www.greenpeace.org/static/planet4-poland-stateless/2019/09/b62a3fb1-ekspertyza_ep_ni_vs_ej-jan_popczyk.pdf> dostęp: 25.01.2022.

^[24] ‘Uchwała w sprawie „Polityki energetycznej Polski do 2040 r.”’ (Gov.pl) <https://www.gov.pl/web/polski-atom/uchwala-w-sprawie-polityki-energetycznej-polski-do-2040-r> dostęp 24.01.2022.

^[25] ‘Uchwała w sprawie „Polityki energetycznej Polski do 2040 r.”’ (Gov.pl) <https://www.gov.pl/web/polski-atom/uchwala-w-sprawie-polityki-energetycznej-polski-do-2040-r> dostęp 24.01.2022.

^[26] Jędrzej Stachura, ‘Finlandia uruchomiła reaktor elektrowni jądrowej po 13 latach opóźnienia’ (Biznes Alert, 22.12.2021) <https://biznesalert.pl/finlandia-uruchomila-reaktor-elektrowni-jadrowej-po-13-latach-opoznienia/> dostęp: 24.01.2022.

^[27] L Kadej, ‘COP 26 przyniósł więcej niż oczekiwali sceptycy, ale mniej niż chcieliby aktywiści’ (Wysokie Napięcie, 14.11.2021) <https://wysokienapiecie.pl/42324-cop-26-przyniosl-wiecej-niz-oczekiwali-sceptycy-ale-mniej-niz-chcieliby-aktywisci/> dostęp: 26.01.2022.

^[28] Adam Vaughan, ‘Hinkley Point C is £1.5bn over budget and a year behind schedule, EDF admits’ (The Guardian, 03.07.2021) <https://www.theguardian.com/uk-news/2017/jul/03/hinkley-point-c-is-22bn-over-budget-and-a-year-behind-schedule-edf-admits> dostęp: 24.01.2022.

^[29] ‘Fit for 55’ (European Council, Council of the European Union) <https://www.consilium.europa.eu/en/policies/green-deal/eu-plan-for-a-green-transition/> dostęp: 24.01.2022.

^[30] ‘Legislative Train Schedule’ (European Parliament) <https://www.europarl.europa.eu/legislative-train/theme-a-european-green-deal/package-fit-for-55> dostęp: 24.01.2022.

[31] P Stępień i K Szulecki, ‘Czekanie na atom to oddanie ochrony klimatu walkowerem’ (Energia Rzeczpospolita, 04.03.2021) <https://energia.rp.pl/transformacja-energetyczna/art17032471-czekanie-na-atom-to-oddanie-ochrony-klimatu-walkowerem> dostęp: 24.01.2022.

^[32] E Whieldon i T Kuykendall, ‘Climate change poses big water risks for nuclear, fossil-fueled plants’ (S&P Global) <https://www.spglobal.com/marketintelligence/en/news-insights/podcasts/451-research-episode-49> dostęp: 27.01.2022.

^[33] P Lipscy, K Kushida i T Incerti, ‘Protecting nuclear plants from nature’s worst’ (Washington Post, 01.11.2012) <https://www.washingtonpost.com/opinions/protecting-nuclear-plants-from-natures-worst/2012/10/31/5af389ac-2374-11e2-8448-81b1ce7d6978_story.html> dostęp: 26.01.2022; C Nunez, ‘As Sea Levels Rise, Are Coastal Nuclear Plants Ready?’ (National Geographic, 16.12.2015) <https://www.nationalgeographic.com/science/article/151215-as-sea-levels-rise-are-coastal-nuclear-plants-ready> dostęp: 26.01.2022.

[34] The Ocean Portal Team, ‘Sea Level Rise’ (Smithsonian Institution’s Ocean Initiative, 04.2018) < https://ocean.si.edu/through-time/ancient-seas/sea-level-rise> dostęp: 30.01.2022; Tomasz Chudzyński, ‘Tak będzie wyglądało Pomorze, gdy podniesie się poziom wód! Morze będzie się wdzierać do Gdańska. Zobaczcie te wizualizacje!’ (Dziennik Bałtycki, 02.02.2021) < https://dziennikbaltycki.pl/tak-bedzie-wygladalo-pomorze-gdy-podniesie-sie-poziom-wod-morze-bedzie-sie-wdzierac-do-gdanska-zobaczcie-te-wizualizacje/ar/c1-14561409> dostęp: 30.01.2022.

[35] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 sierpnia 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu przeprowadzania oceny terenu przeznaczonego pod lokalizację obiektu jądrowego, przypadków wykluczających możliwość uznania terenu za spełniający wymogi lokalizacji obiektu jądrowego oraz w sprawie wymagań dotyczących raportu lokalizacyjnego dla obiektu jądrowego.

^[36] ‘Desalination’ (World Nuclear Association, 03.2020) <http://www.world-nuclear.org/information-library/non-power-nuclear-applications/industry/nuclear-desalination.aspx> dostęp: 27.01.2022; ‘Efficient Water Management in Nuclear Power Plants’ (International Atomic Energy Agency) <https://www.iaea.org/topics/non-electric-applications/efficient-water-management-in-nuclear-power-plants> dostęp: 26.01.2022.

^[37] ‘Inwestor pierwszej elektrowni jądrowej w Polsce wskazał jej preferowaną lokalizację’ (Polskie Elektrownie Jądrowe sp. z o. o., 22.12.2021) <https://ppej.pl/aktualnosci/inwestor-pierwszej-elektrowni-jadrowej-w-polsce-wskazal-jej-preferowana-lokalizacje> dostep: 24.01.2022.

^[38] Ustawa z dnia 29 czerwca 2011 r. o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów energetyki jądrowej oraz inwestycji towarzyszących, Dz.U. 2011 nr 135 poz. 789.

^[39] ‘Bieliki odwiedziły okolice Choczewa’ (Nadmorski24, 27.01.2018) <https://nadmorski24.pl/aktualnosci/34664-bieliki-odwiedzily-okolice-choczewa?fbclid=IwAR14PlyBN0XoOL3wCpJ8b_viyDLYqyUf5Ox53ROHsw5UzDPe_7MtrXjjvwQ> dostęp: 23.01.2022.

^[40] Rafał Skowronek, ‘Wilki w nadleśnictwie Choczewo’ (Nadleśnictwo Choczewo, 26.07.2016) <https://choczewo.gdansk.lasy.gov.pl/las-rysia-erysia/-/journal_content/56/688441/29448298?p_p_auth=cm7JrHxZ> dostęp: 23.01.2022; Hubert Mikoś, ‘Łosie w nadleśnictwie Choczewo’ (Nadleśnictwo Choczewo, 30.09.2016) <https://choczewo.gdansk.lasy.gov.pl/las-rysia-erysia/-/journal_content/56/688441/29448298?p_p_auth=cm7JrHxZ> dostęp: 23.01.2022.

^[41] H Mikoś, ‘Łosie w Nadleśnictwie Choczewo’ (Nadleśnictwo Choczewo, 30.09.2016) <https://choczewo.gdansk.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/BAn7rn35rYFh/content/losie-w-nadlesnictwie-choczewo> dostęp: 26.01.2022.

[42] Ustawa z dnia 29 czerwca 2011 r. o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów energetyki jądrowej oraz inwestycji towarzyszących, (Dz.U. 2011 Nr 135 poz. 789z późn. zm.).

[43] P Polityuk and F Crellin, ‘ Ukraine reports higher Chernobyl radiation after Russians capture plant’

[44] K Nowak, ‘Elektrownie atomowe w Ukrainie. Czy Czarnobyl jest bezpieczny?’ (Świat OZE, 28.02.2022) < https://swiatoze.pl/elektrownie-atomowe-w-ukrainie-czy-czarnobyl-jest-bezpieczny/> dostęp: 01.03.2022; F Murphy, ‘IAEA says Ukraine nuclear power plants running safely, no 'destruction’ at Chernobyl’ (Reuters, 24.02.2022) < https://www.reuters.com/world/europe/iaea-says-ukraine-power-plants-running-safely-no-destruction-chernobyl-2022-02-24/> dostęp: 01.03.2022.

[45] ‘Russia tells IAEA it controls area around Zaporozhe plant’ (World Nuclear News, 02.03.2022) < https://world-nuclear-news.org/Articles/Russia-tells-IAEA-it-controls-area-around-Zaporozh> dostęp: 03.03.2022; ‘Update 7 – IAEA Director General Statement on Situation in Ukraine’ (IAEA, 02.03.2022) < https://www.iaea.org/newscenter/pressreleases/update-7-iaea-director-general-statement-on-situation-in-ukraine> dostęp: 03.03.2022.

[46] J Borger, ‘Russian forces surround Ukraine’s biggest nuclear plant, sparking UN concerns’ (The Guardian, 03.03.2022) < https://www.theguardian.com/world/2022/mar/03/russian-forces-surround-ukraines-biggest-nuclear-plant-sparking-un-concerns> dostęp: 03.03.2022.

[47] K Nowak, ‘Elektrownie atomowe w Ukrainie. Czy Czarnobyl jest bezpieczny?’ (Świat OZE, 28.02.2022) < https://swiatoze.pl/elektrownie-atomowe-w-ukrainie-czy-czarnobyl-jest-bezpieczny/> dostęp: 01.03.2022; F Murphy, ‘IAEA says Ukraine nuclear power plants running safely, no 'destruction’ at Chernobyl’ (Reuters, 24.02.2022) < https://www.reuters.com/world/europe/iaea-says-ukraine-power-plants-running-safely-no-destruction-chernobyl-2022-02-24/> dostęp: 01.03.2022.

[48] ‘Update 7 – IAEA Director General Statement on Situation in Ukraine’ (IAEA, 02.03.2022) < https://www.iaea.org/newscenter/pressreleases/update-7-iaea-director-general-statement-on-situation-in-ukraine> dostęp: 03.03.2022.

[49] ‘Wojna na Ukrainie. Elektrownia atomowa na Zaporożu zaatakowana przez Rosjan’ (Wprost, 04.03.2022) <https://www.wprost.pl/wojna-na-ukrainie/10643938/wojna-na-ukrainie-elektrownia-atomowa-na-zaporozu-zaatakowana-przez-rosjan.html> dostęp: 04.03.2022.

[50] <https://twitter.com/PAAtomistyki/status/1499608543539838981?s=20&t=an6STyg5cJD503Nj8fcV8w > dostęp: 04.03.2022.

[51] <https://twitter.com/SecGranholm/status/1499577623663370248?s=20&t=an6STyg5cJD503Nj8fcV8w > dostęp: 04.03.2022.

[52] < https://twitter.com/iaeaorg/status/1499582507653681186?s=20&t=gbR01tZTLVQEa5fLhNiJ_Q > dostęp: 04.03.2022.

[53] M Kokoszkiewicz ‘Efekt rosyjskiej agresji na Ukrainie. Niemcy debatują o pozostawieniu włączonych elektrowni atomowych’ (Gazeta Wyborcza, 28.02.2022) < https://www.facebook.com/flx/warn/?u=https%3A%2F%2Fwyborcza.pl%2F7%2C177851%2C28165987%2Cefekt-rosyjskiej-agresji-na-ukrainie-niemcy-debatuja-o-pozostawieniu.html&h=AT3zUtB3Ly917ys8SO4-iwoboTCxBujBHWfucR-EEoXUeGQKUBTxv6WleghVkvbR1HlS7bhNBPmAJXHEAZtbfANkxOayPJRMLBHoORmzI5XEEruHbdF35TI8DUCvn8hzkX507maj4mc > dostęp: 01.03.2022.

[54] M Kokoszkiewicz ‘Efekt rosyjskiej agresji na Ukrainie. Niemcy debatują o pozostawieniu włączonych elektrowni atomowych’ (Gazeta Wyborcza, 28.02.2022) < > dostęp: 01.03.2022.

[55] N R Kurmayer, ‘Germany to create strategic coal and gas reserves’ (Euractiv, 25.02.2022) <https://www.euractiv.com/section/energy/news/germany-to-create-strategic-coal-and-gas-reserves/> dostęp: 01.03.2022.

[56] ‘Niemiecki miks energetyczny: Wzrósł udział węgla w III kwartale’ (Deutsche Welle, 16.12.2021) < https://www.dw.com/pl/niemiecki-miks-energetyczny-wzrósł-udział-węgla-w-iii-kwartale/a-60148462 > dostęp: 01.03.2022.

[57] K Appunn, Y Haas i J Wettengel, ‘Germany’s energy consumption and power mix in charts’ (Clean Energy Wire, 21.12.2021) <https://www.cleanenergywire.org/factsheets/germanys-energy-consumption-and-power-mix-charts> dostęp: 01.03.2022.

[58] P Kleinschmidt i dr J Maćkowiak-Pandera, ‘Ponad bilion złotych na import surowców energetycznych do Polski’ (Forum Energii, 18.01.2022) < https://www.forum-energii.eu/pl/blog/import-paliw-kopalnych > dostęp: 01.03.2022.

[59] [59] K Nowak, ‘Elektrownie atomowe w Ukrainie. Czy Czarnobyl jest bezpieczny?’ (Świat OZE, 28.02.2022) < https://swiatoze.pl/elektrownie-atomowe-w-ukrainie-czy-czarnobyl-jest-bezpieczny/> dostęp: 01.03.2022.

^[60] N Pettorelli et al., ‘Time to integrate global climate change and biodiversity science-policy agendas’ (2021) 58 Journal of Applied Ecology 2384.

JEŻELI DOCENIASZ NASZĄ PRACĘ, DOŁĄCZ DO GRONA NASZYCH DARCZYŃCÓW!

Z otrzymanych funduszy sfinansujemy powstanie kolejnych publikacji.

Możliwość wsparcia to bezpośrednia wpłata na konto Instytutu Nowej Europy:

95 2530 0008 2090 1053 7214 0001 tytułem: „darowizna na cele statutowe”.

Źródło zdjęcia głównego: Flickr.