Cele Federacji Rosyjskiej w zakresie bezpieczeństwa informacyjnego na podstawie zapisów rosyjskich dokumentów strategicznych

Artykuł w skrócie:

W dyskursie publicznym zagadnienia bezpieczeństwa międzynarodowego w kontekście zagrożeń kreowanych przez Federację Rosyjską (dalej: FR) determinowane są w ostatnim czasie przede wszystkim przez analizę i opis działań o charakterze hybrydowym. Wśród tego typu aktywności elementem dominującym są działania w zakresie bezpieczeństwa informacyjnego, stosowanie i doskonalenie technik manipulacji określanych terminem zarządzania refleksyjnego.
Użycie tego narzędzia oddziaływania jest stałym elementem rosyjskiej doktryny wojskowej należącym do tzw. środków miękkich. Zarówno w okresach historycznych, jak i współcześnie, FR przejawiała i przejawia daleko idącą aktywność w tej sferze.
Aktywność podejmowana w sferze informacyjnej ma za zadanie realizację własnych celów strategicznych, wśród których za najważniejsze uznać możemy: budowę mocarstwowej pozycji Rosji na poziomie międzynarodowymi oraz destabilizację otoczenia międzynarodowego, która w rezultacie doprowadzi do sytuacji, w której państwo atakowane realizować będzie cele agresora.
Podstawowymi dokumentami omawiającym cele strategicznie FR w obszarze bezpieczeństwa informacyjnego w środowisku międzynarodowym są: Doktryna wojenna Federacji Rosyjskiej z 2014 roku, Doktryna bezpieczeństwa informacyjnego Rosji z 2016 roku, stanowiąca potwierdzenie założeń Strategii bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej z 2015 roku oraz Dekret Prezydenta Federacji Rosyjskiej z dnia 09.05.2017 nr 203 O strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Federacji Rosyjskiej na lata 2017–2030.

Doktryna wojenna Federacji Rosyjskiej z 2014 roku

W pierwszym ze wskazanych dokumentów sformułowano tezę, że w środowisku bezpieczeństwa i obrony we współczesnych uwarunkowaniach wynikających z faktu postępującego rozwoju informatycznego, wymagane jest zastosowanie nowych narzędzi i strategii. Omawiany dokument wskazuje na specyficzną terminologię rosyjską, podkreślającą odrębność rosyjskiego podejścia strategicznego do zagadnień bezpieczeństwa informatycznego. Podstawowym elementem odróżniającym strategię Zachodu od strategii FR jest rozpatrywanie cyberprzestrzeni w kategorii obszaru nowych, zinformatyzowanych systemów walki i obrony, oraz podkreślanie konieczności aktywności sił zbrojnych Rosji w „przestrzeni informacyjnej”.

Wskazując na główne zewnętrzne źródła zagrożeń działaniami wojennymi, doktryna wymienia wykorzystywanie technologii informatycznych i komunikacyjnych w celach wojskowo-politycznych do prowadzenia działań sprzecznych z prawem międzynarodowym, skierowanych przeciwko suwerenności, niezawisłości politycznej, integralności terytorialnej państw oraz stanowiących zagrożenie dla międzynarodowego pokoju, bezpieczeństwa, globalnej i regionalnej stabilności.

Główne wewnętrzne źródła zagrożeń działaniami wojennymi dokument ten definiuje w obszarze działalności w zakresie informacyjnego oddziaływania na społeczeństwo, w pierwszym rzędzie na młodych obywateli kraju, mającej na celu przerwanie historycznych, duchowych i patriotycznych tradycji w zakresie obrony Ojczyzny.

Wskazując na charakterystyczne cechy oraz właściwości współczesnych konfliktów wojennych, dokument wymienia kompleksowe wykorzystanie siły militarnej, politycznej, ekonomicznej, informatycznej i innych środków o charakterze pozamilitarnym, realizowanych z powszechnym wykorzystywaniem potencjału protestacyjnego ludności oraz sił operacji specjalnych. Oddziaływanie to powinno obejmować terytorium nieprzyjaciela na całej głębokości jego terytorium w globalnej przestrzeni informatycznej, w przestrzeni powietrzno-kosmicznej, na lądzie oraz na morzu.

Podstawowe zadania FR w zakresie powstrzymywania i zapobiegania konfliktom wojennym, dokument określa na poziomie oceny oraz prognozowania rozwoju sytuacji wojskowo-politycznej na szczeblu globalnym i regionalnym, jak również stanu stosunków międzypaństwowych w sferze wojskowo-politycznej z wykorzystaniem współczesnych środków technicznych i technologii informatycznych.

W obrębie głównych zadań w zakresie rozwoju organizacji wojskowej wymieniono m.in. podniesienie efektywności i bezpieczeństwa funkcjonowania systemu państwowego i zarządzania wojskowego, zapewnienie współdziałania informacyjnego między federalnymi organami władzy wykonawczej, organami władzy wykonawczej podmiotów Federacji Rosyjskiej, oraz innymi organami państwowymi w zakresie realizacji zadań w sferze obrony i bezpieczeństwa.

W zakresie doskonalenia systemu bezpieczeństwa informacyjnego Sił Zbrojnych oraz innych rodzajów wojsk i służb, określono potrzebę stworzenia rezerwy zasobów mobilizacyjnych, efektywne zapewnienie bezpieczeństwa informacyjnego Sił Zbrojnych oraz innych rodzajów wojsk i służb.

W zakresie zadań dotyczących wyposażenia Sił Zbrojnych oraz innych rodzajów wojsk i służb w uzbrojenie oraz sprzęt bojowy i specjalny, dokument podkreśla rolę rozwoju sił i środków walki informatycznej, a także jakościowe doskonalenie środków wymiany informatycznej na bazie wykorzystania współczesnej technologii i międzynarodowych standardów, jak również jednolitej przestrzeni informatycznej Sił Zbrojnych oraz innych rodzajów wojsk i służb jako części przestrzeni informatycznej Federacji Rosyjskiej. Podkreślono konieczność stworzenia bazowych informacyjno-zarządzających systemów oraz ich integracji z systemami kierowania bronią i kompleksami środków automatyzacji organów strategicznego kierowania w skali operacyjno-strategicznej, operacyjnej, operacyjno-taktycznej i taktycznej.

W zakresie zadań współpracy wojskowo-politycznej za najistotniejsze uznano rozwój dialogu z zainteresowanymi państwami o narodowym podejściu do przeciwdziałania niebezpieczeństwom wojny oraz zagrożeniom wojennym, powstającym w związku z powszechnym wykorzystaniem informacyjnych i komunikacyjnych technologii do celów wojskowo-politycznych.

Doktryna bezpieczeństwa informacyjnego Rosji z 2016 roku

W przypadku Doktryny bezpieczeństwa informacyjnego Rosji z 2016 roku na uwagę zasługuje fakt, że zarówno doktryna z 2016 roku, jak i jej poprzedniczka z 2000 roku określają niezgodny z rzeczywistymi działaniami, defensywny charakter działań FR w środowisku informacyjnym. Dokument z 2016 roku podkreśla konieczność permanentnego podnoszenia zdolności FR w obszarze bezpieczeństwa informacyjnego poprzez doskonalenie systemu zapewniania bezpieczeństw sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej. Już w Doktrynie z 2000 roku Rosja podkreślała militarny charakter środowiska informacyjnego, wskazując na tożsamość działań wojennych w cyberprzestrzeni z prowadzonymi w tradycyjnej przestrzeni operacyjnej armii lądowej, włączając broń informacyjną do katalogu zdolności militarnych Federacji Rosyjskiej. Charakteryzując środowisko międzynarodowe, Doktryna odpowiedzialnością za krytykę formułowaną przez Parlament Europejski wobec działań propagandowych Rosji obarcza media zagraniczne, wskazując na toczące się wobec Rosjan oddziaływanie informacyjne. Kontynuacją takiej narracji jest wskazanie na konieczność podjęcia działań dążących do zneutralizowaniadziałańinformacyjno-psychologicznych mających na celu zakłócenie wartości historycznych i tradycji patriotycznych związanych z obroną Ojczyzny. Istotnym jest tu fakt, że w zakres działań dezinformacyjnych prowadzonych przez FR wpisuje się przecież również polityka historyczna jako istotny instrument realizacji rosyjskich interesów narodowych.

Doktryna podkreśla transgraniczny charakter przestrzeni informacyjnej, co ułatwia osiągniecie celów geopolitycznych, wojskowych i politycznych sprzecznych z prawem międzynarodowym, a także celów terrorystycznych i przestępczych. Nie odnajdujemy tu konkretnych zapisów, samo sformułowanie wskazuje jednak, że brak ograniczeń geograficznych sprzyja rozwojowi zorganizowanej działalności przestępczej wymierzonej przeciwko Rosji. Otoczenie zewnętrzne FR prowadzić ma szereg czynności zmierzających do bezpośredniego wpływu informacyjnego i technicznego na infrastrukturę informacyjną
w celach wojskowych. Zapisy doktryny wskazują na niebezpieczeństwo postępującego uzależnienia technologicznego od Zachodu postulując likwidację zależności od zagranicznych technologii informacyjnych oraz uniezależnienie bezpieczeństwa informacyjnego FR dzięki rozwijaniu i faworyzowaniu technologii rosyjskich. Treści te należy odczytywać jako zapowiedź aktywności rosyjskiej w zakresie rozwoju własnych rozwiązań sieciowych, co doprowadzić ma do uniezależnienia od zagranicznych technologii. De facto są to działania prowadzące do realnych ograniczeń społeczeństwa rosyjskiego w dostępie do zagranicznych treści publikowanych w Internecie.

Doktryna jest dokumentem o charakterze propagandowym, w jej treści znajduje się szereg nawiązań do rosyjskich założeń geopolityki informacyjnej: oskarżanie mocarstw zachodnich o podejmowanie działań destabilizujących bezpieczeństwo informatyczne FR, dyskryminację mediów i dziennikarzy rosyjskich, pomijanie rosyjskiej narracji, czy też sugerowanie swoistego „osaczenia” FR przez środowisko międzynarodowe, co zmusza ją do podejmowania działań defensywnych w przestrzeni informacyjnej. Mocny wydźwięk propagandowy dokumentu pozwala na utrzymanie w przestrzeni publicznej narracji o konfrontacji „świata Zachodu” i „świata Rosji”.

O strategii rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Federacji Rosyjskiej na lata 2017–2030

Kolejnym dokumentem strategicznym FR, jednym z ważniejszych w obszarze bezpieczeństwa, jest Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Federacji Rosyjskiej na lata 2017–2030. W przepisach ogólnych określono sposoby realizacji polityki wewnętrznej i zagranicznej Federacji Rosyjskiej w dziedzinie zastosowania technologii informacyjnych
i komunikacyjnych, mające na celu rozwój społeczeństwa informacyjnego i krajowej gospodarki cyfrowej. Za główne zasady tej strategii uznano m.in.:

zapewnienie obywatelom prawa dostępu do informacji,
zapewnienie swobody wyboru środków pozyskiwania informacji,
priorytet tradycyjnej rosyjskiej duchowości i moralności, wartości
i przestrzeganie standardów postępowania opartych na tych wartościach podczas korzystania z technologii informacyjnych i komunikacyjnych,
zapewnienie zgodności z prawem zbierania, gromadzenia i rozpowszechniania informacji o obywatelach i organizacjach,
zapewnienie ochrony państwa nad rosyjskimi interesami obywateli w sferze informacyjnej.

Celem FR we wskazanym w dokumencie są prace przeciwdziałające wykorzystaniu sieci Internet w celach wojennych. Pomimo priorytetowych celów strategii, za które uznano prawo dostępu obywateli do informacji i swobodę w dostępie do różnorakich źródeł wiadomości, zauważyć należy, że de facto ma on na celu ograniczenie swobody i kontrolę państwa nad dostępem obywateli do różnorodnych źródeł informacji. Dokument definiuje przede wszystkim szereg zagrożeń wynikających z faktu rozwoju technologii informacyjnej, które w zasadniczy sposób wpływają na bezpieczeństwo krytycznej infrastruktury informacyjnej FR poprzez wykorzystywanie zagranicznych technologii, co utrudniać ma realizację zadań związanych z zapewnieniem ochrony interesów obywateli i państwa w sferze informacji. Dokument zwraca też uwagę na niską jakość informacji zamieszczanych w Internecie, co stanowić może zagrożenie dla obywateli FR poprzez przyjmowanie narracji stosowanej przez państwa i organizacje, do których należą technologie służące do rozprzestrzeniania informacji. Eliminacja tych zagrożeń miałaby odbywać się poprzez:

kształtowania przestrzeni informacyjnej z uwzględnieniem potrzeb obywateli i społeczeństwa związanych z pozyskiwaniem wartościowych i wiarygodnych informacji,
rozwoju infrastruktury informacyjnej i komunikacyjnej FR,
tworzenie i wykorzystanie rosyjskich technologii informacyjnych
i komunikacyjnych oraz zapewnienie im konkurencyjności na poziomie międzynarodowym,
kształtowania nowej bazy technologicznej dla rozwoju sfery gospodarczej
i społecznej,
ochrony interesów państwowych w obszarze gospodarki cyfrowej.

De iure analizowany dokument dąży do wzmocnienia kontroli państwa nad dystrybucją informacji dostępnych w Internecie, w dalszej kolejności zaś zastępowanie obcych technologii informacyjnych rosyjskimi. Całościowe traktowanie obu elementów składa się na koncepcję cyfrowej suwerenności opartej na swoistej inwigilacji i kontroli władzy państwowej nad dystrybucją informacji na obszarze FR i dążeniu do uniezależnienia się od obcych wpływów w tym zakresie. Wśród czynników aktywnie kształtujących rosyjską przestrzeń informacyjną dokument wymienia:

popularyzację języka rosyjskiego na świecie,
wspieranie tradycyjnie rosyjskich form rozpowszechniania wiedzy,
czynne wspieranie rodzimej kultury, nauki, systemu wartości i tożsamości narodowej.

Aktywność FR w zakresie przeciwdziałania obcym wpływom w obszarze informacji ugruntowana zostaje na mocy przepisów prawa, o czym świadczy chociażby zapis o doskonaleniu mechanizmów ograniczania dostępu do informacji, rozprzestrzenianie której jest w FR zakazane przepisami prawa federalnego, oraz do jej usunięcia.

Dokument wskazuje wprost na możliwość kontroli mediów i dostępu do zasobów Internetu poprzez:

nadanie priorytetowego znaczenia informacji pochodzenia rosyjskiego,
ograniczenie dostępu do informacji ze źródeł innych, niż krajowe,
kreowanie własnej narracji w przestrzeni publicznej,
wspieranie tradycyjnych form przekazu informacji: radio, telewizja, prasa drukowana,
reglamentację i selekcję informacji.

Wysoce niebezpieczną z punktu widzenia bezpieczeństwa regionalnego i międzynarodowego jest wzmianka przyznająca FR de iure narzędzie do ingerowania w politykę innych państw przez zastosowanie znanego już instrumentarium ochrony i obrony mniejszości narodowych posługujących się językiem rosyjskim. W dokumencie wymieniono bowiem obywateli rosyjskich zamieszkujących poza obszarem FR, ale również obywateli innych państw, a także kategorię bezpaństwowców porozumiewających się w języku rosyjskim.

Infrastruktura informacyjna i komunikacyjna FR, zgodnie ze wskazaniami dokumentu, ma podlegać ścisłej kontroli poprzez utworzenie centralnego monitoringu rosyjskiej infrastruktury informacyjnej i systemu zarządzania nią o takim charakterze.

Z zapisów dokumentu wyraźnie wybrzmiewa dążenie FR do zastąpienia obcych technologii informacyjno-komunikacyjnych poprzez produkcję rosyjską. Zmiana ta w konsekwencji doprowadzić może do pełnego kontrolowania społeczeństwa rosyjskiego w zakresie korzystania z zasobów informacyjnych. Co więcej, dokument stwierdza, że FR pozostawia w swoich prerogatywach prawo do kreowania polityki informacyjnej, technologicznej i ekonomicznej w państwowym segmencie sieci Internet oraz prowadzenia prac przeciwdziałających wykorzystaniu sieci Internet w celach wojennych. Jest to jednoznaczne wskazanie, że strategia ta docelowo służyć ma prowadzeniu wojny informacyjnej o charakterze defensywnym i ofensywnym. Dokument daje rekomendację do sytuowania FR w roli lidera na krajowym, ale także zagranicznym rynku informacyjnym. Jednoznacznie też wskazuje na kierunek zmian regulujących i ograniczających dostęp do rosyjskiej przestrzeni informacyjnej innych niż rosyjskie technologii, faworyzując de facto podmioty rosyjskie.

Strategię tę należy rozpatrywać w kategoriach odpowiedzi Rosji na zmieniające się środowisko bezpieczeństwa w obszarze informacyjnym zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym. Analiza tego dokumentu pozwala na stwierdzenie, że głównym celem FR w obszarze bezpieczeństwa informacyjnego jest kontrola państwa nad rozpowszechnianiem informacji na swoim terytorium i uniezależnienie od wpływów zewnętrznych. De facto działania te prowadzą do przejęcia kontroli państwa nad zasobami Internetu w kraju oraz znaczne ograniczenie swobodnego dostępu podmiotów zagranicznych do rynku rosyjskiego dzięki faworyzowaniu rodzimej produkcji.

Definiując zagrożenia w rosyjskiej sferze informacyjnej, Moskwa wskazuje na działania, które podejmować będzie w celu ich eliminacji, zaliczając do nich kontrolę nad rosyjską przestrzenią informacyjną za pośrednictwem technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Zasadniczą rolę w wojnie informacyjnej Rosja przypisuje rozprzestrzenianiu informacji zarówno w mediach tradycyjnych, jak i poprzez kampanie internetowe prowadzone m.in. w social mediach.

Wnioski i rekomendacje

Przeprowadzone badania wskazują, że działania dezinformacyjne podejmowane przez FR wpływają na destabilizację bezpieczeństwa międzynarodowego głównie poprzez osłabienie jedności i integralności Zachodu, osłabienie struktur organizacji międzynarodowych, a także popularyzację pro-kremlowskiej narracji w środowisku międzynarodowym.

Z zapisów dokumentów strategicznych wnioskować możemy, że FR w kwestiach bezpieczeństwa informacyjnego polega przede wszystkim na zasobach własnych, czego konsekwencją jest priorytetowe traktowanie rodzimego wkładu w sektor technologii informacyjnej. Doktryna bezpieczeństwa informacyjnego Rosji za niezbędną uważa potrzebę budowy silnych zdolności ofensywnych państwa w zakresie cyberoperacji. W ocenie FR, to wobec niej prowadzone są działania dezinformacyjne przez podmioty zewnętrzne. Istotnym zapisem w strategii cyberbezpieczeństwa Rosji jest wskazanie na aspekt tradycyjnych wartości mających stanowić podstawę budowy tożsamości narodowej Rosjan, a w które wymierzone są działania środowiska zewnętrznego w sferze informacyjnej. Zapisy dokumentów strategicznych FR wskakują, że jej celem jest przygotowanie się do wojny informacyjnej ze światem zewnętrznym. Na wypadek zaistnienia realnej możliwości jej wystąpienia, FR wprowadziła szereg zapisów umożliwiających de facto i de iure całkowite odseparowanie społeczeństwa rosyjskiego od niepożądanych przez Kreml informacji kolportowanych drogą cyfrową oraz zastąpienia ich własną narracją w przestrzeni informacyjnej.

Doktryna wojenna FR wyraźnie wskazuje na tendencję do przesunięcia niebezpieczeństwa wojny do przestrzeni informatycznej oraz wewnętrznej sfery FR. Doktryna bezpieczeństwa informacyjnego Federacji Rosyjskiej podkreśla znaczenie sektora technologii informacyjnych i cyberbezpieczeństwa w funkcjonowaniu państwa, nadając mu duże znaczenie. Działania o tym charakterze wymierzone są przede wszystkim w państwa z obszaru postsowieckiego. Z raportu amerykańskiej firmy Booz Allen Hamilton wynika, że również celem ataków przeprowadzonych przez hakerów rosyjskiego wywiadu wojskowego były polskie instytucje rządowe, finansowe, czy wojskowe. Intensyfikacja ich działań miała miejsce w trakcie pierwszej fazy konfliktu na Ukrainie.

W ramach rekomendacji działań obronnych i ochronnych przed aktywnością FR w sferze bezpieczeństwa informacyjnego w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP jako strategiczny cel wskazano zapewnienie niezakłóconego funkcjonowania Polski w cyberprzestrzeni, z dużym naciskiem na zabezpieczenie systemów teleinformatycznych. Aby ten cel osiągnąć, wyszczególniono zadania mające przyczynić się do realizacji zadań o charakterze preparacyjnym i operacyjnym. Kluczowe w aspekcie celów operacyjnych jest rozpoznanie zagrożeń cyberbezpieczeństwa, określenie szans i ryzyk. Następnie przeciwdziałanie zidentyfikowanym zagrożeniom, minimalizowanie ryzyk oraz wykorzystywanie szans. Ważne jest też poznanie źródeł zagrożeń i aktywna obrona w tym zakresie.