Czy Turcja utrzyma blokadę cieśnin dla rosyjskiej floty? Niepokoje Ankary i kurdyjskie gazowe remedium

Od redakcji: tekst opracowano 28.02.2022.

Autorzy: Piotr Sosnowski, Ranj Nawzad

26 lutego na skutek nadinterpretacji Twitta prezydenta Ukrainy Wołodymyra Zełenskiego [1] media obiegła seria doniesień o decyzji w sprawie zamknięcia cieśniny Bosfor dla rosyjskich okrętów. Jeszcze tego samego dnia zostały one zdementowane przez Turecki MSZ. Jednak już dzień później turecki minister spraw zagranicznych Mevlüt Çavuşoğlu w rozmowie z CNN Turk przyznał, że sytuacja na Ukrainie „przekształciła się w wojnę” i zapowiedział pełne i przejrzyste wdrożenie zapisów konwencji z Montreux [2], [3]. Dopiero po 8 latach od nieuzasadnionej inwazji rosyjskich „zielonych ludzików” i aneksji Krymu oraz w 4. dniu nowej rosyjskiej ofensywy, Turcja oficjalnie przyznała, że Rosja prowadzi wojnę przeciwko Ukrainie.

Opieszałość Ankary co do nazwania wojny po imieniu oraz wahanie w kwestii wykorzystania zapisów konwencji z Montreux ma swoje źródło w specyficznych (jak na kraj NATO) relacjach z Rosją. Turcja sama określa swoją politykę „balansowaniem między wschodem i zachodem”. Na jednej szali leżą gwarancje bezpieczeństwa i inne korzyści wynikające z członkostwa Ankary w NATO, a na drugiej transakcyjna relacja z Rosją, umożliwiająca obu stronom realizację ich geopolitycznych ambicji. Obie strony łączy też umiejętność poruszania się w „szarej strefie” prawa międzynarodowego (np. de facto turecka okupacja Afrin, ataki bombowe na Sindżar, rajdy wymierzone w PKK na terytorium Iraku). Łączy je też retoryka oparta na post-imperialnych resentymentach oraz syndrom oblężonej twierdzy.

Ankarę i Moskwę łączą silne więzy polityczne i gospodarcze: setki tureckich firm działają w Rosji, a rosyjscy turyści wydają miliony na tureckie wakacje; pełna wzlotów i upadków współpraca w Syrii; zakup przez Turcję rosyjskich systemów antyrakietowych S-400 oraz budowa elektrowni atomowej przez rosyjski Rosatom. Ukoronowaniem współpracy jest gazociąg Turecki Potok (TurkStream, Türk Akımı, Турецкий поток), który uzależnia od rosyjskiego gazu nie tylko Turcję, ale też kraje południowej Europy. Na tej samej szali co tureckie sny o potędze leży też poważne ograniczenie tureckiej polityki, które ujawnia się w sytuacjach wymagających solidarności wszystkich członków NATO.

Jeśli turecka implementacja zapisów konwencji z Montreux okaże się dotkliwa dla rosyjskiej floty, to Ankara może spodziewać się rewanżu ze strony Moskwy. Raczej nie będzie on dotyczył zerwania współpracy w kwestiach takich jak budowa elektrowni atomowej czy kontrowersyjny zakup rosyjskiego systemu S-400 (co w sumie mogłoby się okazać korzystne dla Ankary). Nie zanosi się też, by doszło do zerwania lub poważnego ograniczenia współpracy wojskowej obu państw w Syrii, co byłoby równie lub nawet bardziej niekorzystne dla Rosji.

Turecki słaby punkt

Najważniejszą piętą achillesową tureckiej gospodarki jest uzależnienie od zewnętrznych źródeł węglowodorów. 19 stycznia br. odnotowano rekordowe zużycie gazu, które osiągnęło 288 milionów m³. Według prognoz, zużycie w całym 2022 r. ma wynieść 60 miliardów m³. W 2020 roku udział rosyjskiego gazu w tureckim imporcie stanowił 33.6%. [4, s. 9]. W ostatnich miesiącach wagę tureckiego problemu obnażył Iran, który zaspokaja 11% tureckiego zapotrzebowania. Teheran od grudnia 2021 roku ograniczał przesył gazu do Turcji, informując o „awarii technicznej”, która była tłumaczona koniecznością zaspokojenia wewnętrznego popytu [5] lub wyciekiem gazu po stronie tureckiej [6]. 25 stycznia Teheran odciął dostawy gazu do Turcji, zwiększając tym samym jej uzależnienie od rosyjskiego surowca. W konsekwencji Ankara poleciła elektrowniom gazowym zmniejszenie zużycia gazu o o 40% oraz nałożyła znaczne ograniczenia zużycia gazu i energii dla przemysłu [7].

Styczeń był też miesiącem wzrostu cen gazu (średnio o 25% dla gospodarstw domowych i 50% dla przemysłu), z tego powodu 26 stycznia prezydent Turcji zadeklarował pakiet rządowych subwencji dla wybranych użytkowników indywidualnych, a także ściślejszą kontrolę ilości energii zużywanej przez przemysł [8]. BOTAS, turecki monopolista na rynku węglowodorów, musiał uzupełniać braki poprzez importowanie LNG. Ze względu na tragicznie niską cenę liry operacji towarzyszył jednak subsydiowany zakup walut realizowany przez turecki Bank Centralny, wsparty budżetem „Tureckiego Funduszu Majątkowego” (Türkiye Varlık Fonu). Tylko w grudniu 2021 BOTAS musiał otrzymać 4,4 miliarda dolarów rządowej pożyczki i wiele wskazuje na to, że równie wysokie transze otrzymał też w styczniu i lutym 2022 [9]. Rezultatem niedoboru gazu i niskiej ceny liry są nie tylko znacznie wyższe rachunki za prąd i gaz, ale również dalszy wzrost cen niemal wszystkich produktów (potęgowany przez inflację) oraz drenaż tureckich rezerw finansowych oraz niepokoje społeczne [10]–[12].

W konsekwencji kwestia dywersyfikacji dostaw gazu stała się dla Ankary priorytetowa. 2 lutego prezydent Turcji spotkał się w tej sprawie z prezydentem irackiego Regionu Kurdystanu, Nechirvanem Barzanim [13], [14]. Był to dobry kierunek, zwłaszcza biorąc pod uwagę późniejsze wydarzenia, jak i deklaracja Niemiec dotyczącą zamknięcia Nord Stream 2, czy też plany UE dotyczące uniezależnienia się od rosyjskiego surowca. Pod znakiem zapytania może stanąć dalsza eksploatacja gazociągu Turecki Potok zwłaszcza w kontekście ewentualnych sankcji na rosyjskie węglowodory.

Kurdyjski gaz?

Iracki Kurdystan posiada udokumentowane rezerwy wynoszące około 45 mld baryłek ropy (10. co do wielkości na świecie) i 25 bn m³ udokumentowanych zasobów gazu (198 m³ spodziewanych) [15]. Kurdyjskie surowce wydobywają światowi giganci jak amerykańskie EXXON Mobile i Chevron; norweskie DNO (Det Norske Oljeselskap AS); rosyjski Rosneft i Gazprom oraz wiele mniejszych prywatnych (np. Genel Energy) i powiązanych z państwami spółek (np. Turkish Energy Company).

Poważną przeszkodą dla zagranicznych inwestycji w tym sektorze jest głęboki spór między Regionalnym Rządem Kurdystanu a irackim Rządem Centralnym. Oprócz spornych terytoriów, obie strony dzieli różnica w interpretacji zapisów irackiej konstytucji z 2005 roku dotyczących prawomocności umów dotyczących węglowodorów, jakie samodzielnie zawiera Kurdyjski Rząd Regionalny. Nieformalnie Bagdad obawia się ekonomicznej niezależności irackiego Kurdystanu, która miałaby zwiększyć szanse powodzenia ewentualnej secesji. Mimo że władze w Bagdadzie konsekwentnie informowały o nielegalności umów zawieranych przez iracki Kurdystan, dopiero 15 lutego br. iracki Sąd Najwyższy orzekł, że kurdyjska ustawa dotycząca ropy i gazu z 2007 roku jest niezgodna z iracką konstytucją [16]. Kontekstu dla tej sytuacji nadaje fakt, że znaczna część sił politycznych i militarnych Iraku znajduje się pod silnym wpływem Iranu [17], a w opozycji do nich stoi dziś koalicja partii kurdyjskich, sunnickich i szyickich.

Bez wątpienia decyzja irackiego sądu wpłynie negatywnie na zagraniczne inwestycje w kurdyjskie węglowodory. Koincydencja czasowa z irańskim odcięciem gazu może skłaniać do wniosków, że nie jest to wyłącznie element rywalizacji Teheranu z Ankarą. Trudno zatem dziwić się spekulacjom, że Teheran mógł zostać poproszony lub zainspirowany do takich działań przez Moskwę. Tym sposobem Rosja miałaby zmniejszyć dotkliwość przewidywanych tureckich sankcji, wprowadzanych pod presją Ukrainy, UE i NATO, oraz zmniejszyć ryzyko zaangażowania Turcji w pomoc Ukrainie.

Rekomendacje

Zachodni sojusznicy Turcji powinni mediować w kurdyjsko-irackim sporze. Irak jest państwem zależnym od zewnętrznej pomocy rozwojowej i kredytów, co może mieć pozytywne przełożenie na tempo negocjacji. Od ich sukcesu zależy nie tylko dobrobyt i stabilność Iraku, ale może to również otworzyć Turcji i UE możliwość zastąpienia rosyjskich węglowodorów iracko-kurdyjskimi. Ankara zyska większą swobodę w relacjach z Rosją, co może pozwolić jej na powrót na prozachodni kurs. Powinno temu towarzyszyć większe zaangażowanie UE na Bliskim Wschodzie, szczególnie w Iraku i Syrii. Ankara nie powinna odczuć, że samodzielnie ponosi koszty gwarancji bezpieczeństwa w regionie. Jednocześnie zaangażowanie UE mogłoby ograniczyć stosowanie przez Turcję metod interwencji na terytoriach Iraku i Syrii, które temu bezpieczeństwu zagrażają. Ofiarą podobnych metod w 2014 roku padła Ukraina i są one dziś obiektem zdecydowanej krytyki społeczności międzynarodowej.

[1] Володимир Зеленський, @ZelenskyyUa, 26 luty 2022. https://twitter.com/ZelenskyyUa/status/1497564078897774598 (dostęp 28 luty 2022).

[2] „Turkey to implement pact limiting Russian warships to Black Sea | Reuters”. https://www.reuters.com/world/middle-east/turkey-implement-international-pact-access-shipping-straits-due-ukraine-war-2022-02-27/ (dostęp 28 lutego 2022).

[3] „Son dakika! Bakan Çavuşoğlu’ndan Montrö açıklaması”, Milliyet. https://www.milliyet.com.tr/siyaset/son-dakika-bakan-cavusoglundan-cnn-turkte-aciklamalar-6709147 (dostęp 28 lutego 2022).

[4] „TURKISH NATURAL GAS MARKET REPORT 2020”, REPUBLIC OF TURKEY ENERGY MARKET REGULATORY AUTHORITY Strategy Development Department, Ankara, 2021. https://www.epdk.gov.tr/Detay/DownloadDocument?id=p4NeVKIOLdE= (dostęp 23 lutego 2022).

[5] „İran, Türkiye’ye gaz akışını kesti; BOTAŞ sanayide günlük çekişi sınırladı!”, birgun.net. https://www.birgun.net/haber/iran-turkiye-ye-gaz-akisini-kesti-botas-sanayide-gunluk-cekisi-sinirladi-373950 (dostęp 23 lutego 2022).

[6] Reuters, „İran’dan Türkiye’ye Doğalgaz Akışı Yeniden Başladı”, Amerika’nin Sesi | Voice of America – Turkish. https://www.amerikaninsesi.com/a/irandan-turkiyeye-dogalgaz-akisi-yeniden-basladi/6407134.html (dostęp 23 lutego 2022).

[7] „Turkish industry copes with abrupt cut of gas flow from Iran”, Arab News, 24 styczeń 2022. https://arab.news/m2zja (dostęp 21 lutego 2022).

[8] „Erdogan Says Full Iran-Turkey Gas Flow to Return in 10-15 Days”, Asharq AL-awsat. https://english.aawsat.com/home/article/3439191/erdogan-says-full-iran-turkey-gas-flow-return-10-15-days (dostęp 23 lutego 2022).

[9] „Turkey’s Gas Import Bill Catapults Budget Deficit to Record”, Bloomberg.com, 17 styczeń 2022. (dostęp 23 lutego 2022). https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-01-17/turkey-s-gas-import-bill-catapults-budget-deficit-to-record.

[10] D. Senkaya i D. Butler, „Voices of discontent spread in Turkey as energy prices surge”, Reuters, 8 luty 2022 (dostęp 23 lutego 2022). https://www.reuters.com/markets/commodities/voices-discontent-spread-turkey-energy-prices-surge-2022-02-08/.

[11] „Popular anger simmers in Turkey over ballooning electricity bills – Al-Monitor: The Pulse of the Middle East”. https://www.al-monitor.com/originals/2022/02/popular-anger-simmers-turkey-over-ballooning-electricity-bills (dostęp 23 luty 2022).

[12] C. Gall, „‘We Have All Gone Into Debt’: Soaring Bills Deepen Crisis for Turks”, The New York Times, 19 luty 2022 (dostęp 23 lutego 2022). https://www.nytimes.com/2022/02/19/world/europe/turkey-inflation-economy-erdogan.html.

[13] „Presidency Of The Republic Of Turkey : President Erdoğan receives IKRG President Barzani”. https://www.tccb.gov.tr/en/news/542/135579/president-erdogan-receives-ikrg-president-barzani (dostęp 23 lutego 2022).

[14] „President Nechirvan Barzani meets with President Recep Tayyip Erdoğan of Turkey”, Presidency of the Kurdistan Region of Iraq, 2 luty 2022. https://presidency.gov.krd/en/the-president-of-the-kurdistan-region-meets-with-the-president-of-the-republic-of-turkey/ (dostęp 23 lutego 2022).

[15] D. Zamel i F. Amereller, „The Oil and Gas Law Review: Iraqi Kurdistan”, The Law Reviews, (dostęp 28 lutego 2022). https://thelawreviews.co.uk/title/the-oil-and-gas-law-review/iraqi-kurdistan.

[16] „قرار المحكمة الاتحادية العليا حول قانون النفط والغاز في اقليم كردستان – YouTube”. https://www.youtube.com/watch?v=1yOdfvsr4vA&t (dostęp 23 lutego 2022).

[17] Newlines Institute, „A Thousand Hezbollahs: Iraq’s Emerging Militia State”, 2021. https://newlinesinstitute.org/iraq/a-thousand-hezbollahs-iraqs-emerging-militia-state/.