Artykuł w skrócie
1. W Republice Francuskiej stan wyjątkowy obowiązywał przez blisko 2 lata ze względu na zagrożenie terrorystyczne. Obecnie nie ma przesłanek do wprowadzenia go ponownie.
2. Stan wyjątkowy we Francji został wprowadzony po raz pierwszy 3 kwietnia 1955 roku, aby stawić czoła wydarzeniom związanym z wojną algierską.
3. L’état d’urgence niósł ze sobą działania, które były początkiem przejścia w „permanentny stan wyjątkowy” w całym kraju. Jednocześnie ograniczenie niektórych praw i wolności zostało podtrzymane, w związku z wejściem w życie ustawy na rzecz walki z terroryzmem.
Ze względu na przedłużającą się pandemię SARS-CoV-2, coraz częściej słyszane są głosy opowiadające się za wprowadzeniem w Polsce stanu wyjątkowego. Jest to temat bardzo trudny i budzący skrajne emocje. Warto zaznaczyć, że zarówno Rzeczypospolita Polska jak i Republika Francuska, wielokrotnie miały wzajemny wpływ na kształt ustroju wewnętrznego, kompetencji prezydenta oraz politykę zagraniczną[1]. Być może należałoby skorzystać z części rozwiązań zastosowanych we Francji. W związku z powyższym, przeanalizowano sytuację w Republice Francuskiej, gdzie stan wyjątkowy (fr. l’état d’urgence) obowiązywał przez 2 lata. Z tą różnicą, że zmagano się nie z wirusem, a z terroryzmem.
Póki co w Republice Francuskiej ogłoszono „sanitarny stan wyjątkowy” (fr. état d’urgence sanitaire/ stan wyjątkowy dla zdrowia)[2], który obowiązuje od 24 marca i ma potrwać do 24 maja 2020 roku, na całym terytorium kraju. Może on zostać jednak przedłużony, ale wtedy parlament będzie musiał się spotkać ponownie i uchwalić nowe prawo. Co ważne, francuski rząd nie planuje wprowadzenia stanu wyjątkowego. Jednak w przypadku braku pozytywnego efektu w postaci spadku liczby ofiar, planowane jest zwiększenie ograniczeń dotyczących przemieszczania się po kraju.
O sytuacji jaka panowała w kraju nad Sekwaną w połowie marca, autor niniejszego tekstu pisał tutaj: https://ine.org.pl/francja-w-walce-koronawirusem/
Republika Francuska po atakach w 2015 roku
Francja żyła pod stałym napięciem przez dwa lata, ze względu na utrzymujący się stan wyjątkowy (l’état d’urgence)[3], od czasu ataków z 13 listopada 2015 roku do 1 listopada 2017 r. Nieustające zagrożenie terrorystyczne na terytorium kraju obligowało francuski rząd do ciągłego monitorowania sytuacji i reagowania na niebezpieczeństwa, co skutkowało kilkukrotnym przedłużaniem stanu wyjątkowego. Ostatecznie uchwalono nowe prawo umożliwiające na skuteczniejsze podejmowanie działań na rzecz zwalczania zagrożeń terrorystycznych[4]. Jak wskazywało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Republiki Francuskiej[5] : „L’état d’urgence ne peut pas être un état permanent, mais la menace terroriste, elle, reste permanente” (pl. „Stan wyjątkowy nie może być stanem stałym, ale zagrożenie terrorystyczne pozostaje stałe”). Po raz pierwszy stan wyjątkowy[6] we Francji został wprowadzony 3 kwietnia 1955 roku, aby stawić czoła wydarzeniom związanym z wojną algierską (powstanie kierowane przez Front de Libération National (FLN) – Algierski Narodowy Front Wyzwolenia).
Stan wyjątkowy jest formą odstępstwa, umożliwiającą organom administracyjnym (ministrowi spraw wewnętrznych, oddelegowanemu prefektowi – przedstawicielowi państwa w departamencie lub regionie) podjęcie środków ograniczających wybrane wolności i prawa obywatela. Do najdotkliwszych środków należy zaliczyć: areszt domowy, zamknięcie wybranych miejsc i lokali, zakaz demonstracji oraz rewizje przeprowadzane w dzień i w nocy. W przeciwieństwie do stanu oblężenia (fr. l’état de siège), podczas stanu wyjątkowego nie wykorzystuje się sił zbrojnych.
Obostrzenia stanu wyjątkowego były modyfikowane i rozszerzane aż pięciokrotnie (ostatni raz w lipcu 2017 roku). L’état d’urgence zezwalał na działanie policji ze specjalnymi uprawieniami, które nadzorowała administracja sądowa i Rada Stanu. Podczas stanu wyjątkowego prefekci działający na rzecz bezpieczeństwa i obronności na poziomie departamentów (regionów) mogą:
– zabronić przemieszczania się osób lub pojazdów w wyznaczonych miejscach i o określonych godzinach,
– ustanowić strefy ochronne lub strefy bezpieczeństwa, w których regulowany jest pobyt osób, tj., kto ma prawo tam się udać oraz jak długo w nich przebywać,
– przejąć broń od osób mimo tego, że nabyły ją legalnie,
– zabronić pobytu w chwilowego lub stałego osobie, która w jakikolwiek sposób ingeruje w działanie organów publicznych.
Minister spraw wewnętrznych oraz prefekt departamentu (regionu) może:
– nakazać czasowe zamknięcie teatrów, miejsc wyznaczonych do spożywania alkoholu oraz określonych przez swój profil działania miejsc spotkań grup osób,
– zakazać spotkań, który w sposób ogólny lub szczególny mogły prowokować do działalności terrorystycznej, ekstremistycznej lub zaburzającej panujący porządek,
– nakazać założenie elektronicznej bransoletki w celu kontroli podejrzewanej osoby.
Ponadto prefekci podczas stanu wyjątkowego otrzymali dodatkowe uprawnienia:
– prawo do przeszukania domów podejrzanych osób zarówno w dzień jak i w nocy,
– prawo do wyszukiwania i śledzenia pojazdów bez zezwolenia prokuratora na całym terytorium kraju,
– prawo do postawienia przed sądem wojskowym osób cywilnych (w celu przyśpieszenia procesu).
Po dwóch latach stanu wyjątkowego, posłowie Zgromadzenia Narodowego we Francji przyjęli nowe prawo na rzecz walki z terroryzmem. Tym samym zawieszono wprowadzony dwa lata wcześniej stan nadzwyczajny. Ustawa Loi renforçant la sécurité intérieure et la lutte contre le terrorisme (Ustawa o wzmocnieniu bezpieczeństwa wewnętrznego i walki z terroryzmem), miała być zrównoważoną odpowiedzią na trwałe zagrożenie terrorystyczne. Zachowując niektóre przepisy stanu wyjątkowego, część odrzucając, a inne modyfikując, założenia nowego prawa stały się narzędziem do zwalczania terroryzmu nie tylko na terenie kraju i jego terytoriów zależnych[7], ale wszędzie tam, gdzie zagrożenie może mieć pośredni wpływ na bezpieczeństwo Republiki Francuskiej i jej obywateli.
Kontrowersje w związku z przedłużającym się stanem wyjątkowym
William Bourdon, prawnik specjalizujący się we francuskim prawie karnym, uważa że odstępstwa od niektórych praw i wolności mogą być uzasadnione i zgodne z prawem. Było tak jednak tylko w pierwszych miesiącach po atakach z 13 listopada. Następnie stan wyjątkowy niósł ze sobą działania, które były początkiem przejścia w „permanentny stan wyjątkowy” w całym kraju, z konsekwencją w postaci ograniczenia wielu praw i wolności po jego zakończeniu.
Przede wszystkim rząd jest krytykowany za wprowadzenie permanentnego stanu wyjątkowego (état d’urgence permanent), który pod przykrywką ustawy chciał rozszerzenia uprawnień do kontroli obywateli. Według opozycjonistów są one szczególnie szkodliwe dla praw i wolności społeczeństwa, wskazując na regularne przeszukania mieszkań. W ich ocenie były to działania dyskryminujące bez poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Nowe prawo jest również potępiane za przyzwolenie na zastosowanie niektórych środków przymusu lub inwigilacji, tylko na podstawie podejrzenia, przy braku jakichkolwiek dowodów udziału w popełnieniu przestępstwa[8].
W centrum sporu kontrowersyjnej ustawy, według wielu obywateli Francji, jest wzmocnienie uprawnień władzy administracyjnej (prefektów oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych)[9]. Do listopada 2017 roku większość z podejmowanych środków przez służby bezpieczeństwa wymagała weryfikacji rządu lub kontroli sędziego, w celu ochrony obywateli przed możliwym nadużyciem policji. Obecnie rząd poprzez prefektów może decydować o zakresie zastosowania „geolokalizatora” (bransoletki elektronicznej) oraz w sprawach ograniczeń swobody przemieszczania się podejrzanego obywatela po terytorium Republiki Francuskiej. Dziennikarze wskazują, że mimo iż ustawa ma na celu zwalczanie terroryzmu, to jej zapisy godzą w zasady ochrony wolności obywatelskich, które zostały zbudowane po II wojnie światowej[10].
Część społeczeństwa zarzuca rządzącym brak ochrony ich danych osobowych. Potwierdzono informacje, że prowadzone są kartoteki pasażerów linii lotniczych. Dane uzyskane przez przewoźnika mają być dostarczane organom sądowym oraz mogą zostać wykorzystane przez służby wywiadowcze i policyjne, w celu zatrzymywania możliwych ataków terrorystycznych.
Ponadto zmienił się kodeks postępowania karnego oraz kodeks celny. Celem zmian było wzmocnienie uprawnień kontrolnych na granicach w ramach zwalczania przestępczości międzynarodowej. Przeciwnicy ustawy wskazują, że włączenie tych przepisów jest bezcelowe i niezwiązane z walką z terroryzmem, a służy tylko do kontroli migracyjnej na granicach[11].
Komitet monitorujący stan wyjątkowy we Francji (fr. Comité de suivi de l’état d’urgence), który został powołany przez Senat, oznajmił, że środki podejmowane podczas stanu wyjątkowego były wykorzystywane nie tylko do walki z terroryzmem, ale również do działań służb wywiadowczych, które używały specjalistycznych urządzeń i środków technicznych. Francuskie służby specjalne wykorzystywały swoje uprawnienia w celu zwiększania kontroli nad obcymi wywiadami na terytorium kraju. Uzyskane informacje na temat działań operacyjnych innych służb, pozwalały na odpowiednie działanie, zabezpieczenie oraz zwalczanie zagrożeń wewnętrznych, w celu utrzymania wysokiego poziomu bezpieczeństwa informacji. Oprócz tego, Amnesty International w swoim raporcie z 31 maja 2017 roku, potępiło użycie przez francuskie służby bezpieczeństwa środków do inwigilacji w celu tłumienia demonstracji.
Podsumowanie
Nie będzie nadużyciem stwierdzenie, że praktycznie cały świat przechodzi kwarantannę. Jest to czas trudny i wymaga podjęcia natychmiastowych działań. Włącznie z decyzjami dotyczącymi praw i wolności obywateli. Czy to zagrożenie terrorystyczne, czy epidemiologiczne, prowadzi do zaburzenia w funkcjonowaniu państwa, co ma ogromny wpływ na całe społeczeństwo.
Według oficjalnych informacji, póki co Francja ma mniej więcej: 95 000 zarażonych, umarło prawie 8500 osób, a wyzdrowiało blisko 15 tysięcy. W Polsce jest około: 4200 zarażonych, 100 osób zmarło, a 145 wróciło do zdrowia. Trzeba jednak wskazać, że nad Sekwaną zareagowano zdecydowanie później, co znacznie przełożyło się na liczbę zachorowań. Przy tym francuscy komentatorzy uważają, że szczyt w liczbie zarażonych jednego dnia już za nimi.
Rekomendacje
Należy zaznaczyć, że Republika Francuska przez blisko 2 lata zmagała się z terroryzmem korzystając z obostrzeń, które wprowadził stan wyjątkowy. Jak się okazało było to preludium do wprowadzenia ustawy na rzecz walki z terroryzmem. W związku z tym należy ponownie pochylić się nad kwestią wprowadzenia stanu wyjątkowego. Na podstawie zagrożenia terrorystycznego we Francji można wywnioskować, że niektórych przepisów nie da się już uchylić i zaczęły obowiązywać w ramach nowej ustawy.
Przede wszystkim powinno się analizować uwarunkowania w poszczególnych krajach niezależnie od siebie. Między innymi ze względu na obowiązujące prawo, sytuację gospodarczą, napięcia społeczne, a także kulturę i tradycję. Przy tym nie zmienia to faktu, że można wykorzystać lub wziąć pod uwagę część metod i środków, które wykorzystuje Republika Francuska podczas sanitarnego stanu wyjątkowego. Wydaje się dość prawdopodobne, że niektóre francuskie rozwiązania mogłyby mieć pozytywny efekt na sytuację w Polsce, jak choćby nakaz posiadania przez każdego z obywateli specjalnego oświadczenia dotyczącego powodu opuszczania miejsca zamieszkania (również w formie aplikacji na telefonie).
Wprowadzenie jednego ze stanów nadzwyczajnych
w kontekście walki z zagrożeniami terrorystycznymi przyniosło pozytywny efekt w
Republice Francuskiej. Z pewnością należałoby wykorzystać część francuskich
metod do walki z zagrożeniami terrorystycznymi w Polsce. Brak jest jednak
odpowiedzi na pytanie, czy wprowadzenie stanu wyjątkowego byłoby skuteczne w przypadku
zmagań z Covid-19, zarówno w Polsce jak i we Francji. Na ten moment wydaje się,
że należy obserwować sytuację i pod szczególną uwagę wziąć kwestie obywatelskie.
To społeczeństwo jest równocześnie odpowiedzialne za ścisłe przestrzeganie
obostrzeń, jak i za stwarzanie sytuacji niebezpiecznych dla innych osób z
powodu nierespektowania zaleceń rządu oraz przedstawicieli służb medycznych.
[1] M. Toumi, Wpływ rozwiązań ustrojowych dotyczących urzędu prezydenta zawartych w polskiej ustawie zasadniczej z 1935 roku na regulacje konstytucyjne V Republiki we Francji, Teka Kom. Praw. OL PAN, Lublin 2013, s. 101 – 111.
[2] LOI n° 2020-290 du 23 mars 2020 d’urgence pour faire face à l’épidémie de covid-19, NOR: PRMX2007883L.
[3] M. Richard, Le coup d’État (d’urgence) permanent, Le Point, 21.01.2016.
[4] France 2, Lutte contre le terrorisme: la nouvelle loi est-elle plus efficace que l’état d’urgence?, France Info, 26.03.2018.
[5] Ministere de l’Interieur, L’essentiel de la Loi renforçant la sécurité intérieure et la lutte contre le terrorisme, Service de presse de M. Gérard Collomb, ministre d’Etat, ministre de l’Intérieur, 30.10.2017.
[6] Loi n° 55-385 du 3 avril 1955 relative à l’état d’urgence. Version consolidée au 29 octobre 2019.
[7] Gujana Francuska, Gwadelupa, Martynika, Reunion, Majotta, Polinezja Francuska, Saint-Barthélemy, Saint-Martin, Saint-Pierre i Miquelon, Wallis i Futuna, Nowa Kaledonia, Francuskie Terytoria Południowe i Antaraktyczne, Wyspa Clippertona.
[8] J. Sulzer, Loi Renforçant La Securite Interieure Et La Lutte Contre Le Terrorisme, Analyse juridique critique – Mise en œuvre – Suivi du contentieux constitutionnel, 30 octobre 2017 – 29 octobre 2018, red. H. Decoeur, Paris 2018.
[9]Le Monde, Le projet de loi antiterroriste définitivement adopté, Le Monde 18.10.2017.
[10]Olivier Laffargue, Etat d’urgence dans le droit commun: les enjeux de la loi, Le Monde 03.10.2017.
[11] J. Sulzer, Loi Renforçant La Securite Interieure Et La Lutte Contre Le Terrorisme, Analyse juridique critique – Mise en œuvre – Suivi du contentieux constitutionnel, 30 octobre 2017 – 29 octobre 2018, p. 77, red. H. Decoeur, Paris 2018.
Comments are closed.