Analiza w skrócie:
– Współpraca energetyczna bałtycko-czarnomorska realizowana jest między państwami Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW);
– Ma ona służyć przede wszystkim zwiększeniu ich bezpieczeństwa energetycznego. Kraje środkowoeuropejskie zmagają się od dawna z problemem dużego uzależnienia od surowców energetycznych z Rosji, która wykorzystuje ten fakt do wywierania wpływów politycznych na państwa regionu.
– Kooperacja ta ma przynosić również inne skutki – zarówno związane z rozwojem gospodarczym państw regionu, jak i budowaniem pozycji geopolitycznej podmiotów spoza obszaru bałtycko-czarnomorskiego, między innymi Unii Europejskiej.
Wstęp:
Między Morzem Bałtyckim a Czarnym znajduje się grupa państw zainteresowanych współpracą energetyczną. Kooperacja ta dotyczy branży naftowej, gazowej, czy elektroenergetycznej. Mimo iż ta forma współpracy obejmuje głównie Polskę i Ukrainę, wpływa również na pozostałe kraje regionu bałtycko-czarnomorskiego takie jak Litwa i Rumunia, oraz podmioty trzecie, na przykład Gruzję i Azerbejdżan. Kooperacja ta może oddziaływać zarówno na niewielkie państwa sąsiadujące, jak i również na dalej położone kraje, będące znaczącymi eksporterami surowców energetycznych.
Korytarz Bałtycko-Czarnomorski
Stanowi on szereg zrealizowanych (w części), realizowanych i planowanych połączeń komunikacyjnych łączących Morze Bałtyckie, Czarne i w pewnych obszarach Kaspijskie, obejmujących połączenia drogowe, kolejowe, wodne i energetyczne. Ożywienie współpracy gospodarczej między Bałtykiem a Czarnomorzem stało się możliwe po transformacji ustrojowej państw Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku[1]. Współpraca ma przyczyniać się do zwiększania potencjału gospodarczego regionu bałtycko-czarnomorskiego (poprzez stworzenie nowych i odtworzenie dawnych połączeń transportowych), wzmocnienia bezpieczeństwa energetycznego w EŚW (poprzez uniezależnianie się od Rosji w tym aspekcie)[2] i zacieśnianie relacji gospodarczych z państwami kaspijskimi i środkowoazjatyckimi[3].
Połączenia energetyczne Bałtyk – Morze Czarne
Rurociąg Odessa-Brody-Płock-Gdańsk
Infrastruktura ta jest częścią Euro-Azjatyckiego Korytarza Transportu Ropy Naftowej (EAKRT), służącego podniesieniu bezpieczeństwa energetycznego państw zaangażowanych w inicjatywę oraz krajów członkowskich Unii Europejskiej. EAKRT stanowi system transportu ropy naftowej z obszaru kaspijskiego (mającego swój początek w Baku, stolicy Azerbejdżanu), przez Gruzję, Morze Czarne, Ukrainę, gdzie trasa transportu surowca dzieli się na dwie części – kierunek południowy i północny. Jedna z nich (północna) ciągnie się do Odessy, dalej przez Brody, Adamowo, Płock i do Gdańska[4].
Inwestycja ma przyczynić się do stworzenia alternatywnej trasy dostarczającej ropę naftową na kontynent europejski, nawet do 40 mln ton kaspijskiej ropy rocznie[5] (z czego 10 mln ton rocznie tego surowca mogłoby być dostarczane do Polski z Azerbejdżanu[6]). Ropa mogłaby być również transportowana w przeciwnym kierunku, na Ukrainę[7]. Trasa miałaby być istotna w szczególności dla państw Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW), które zmagają się z dużym uzależnieniem od dostaw surowców energetycznych od Rosji. Realizacja przedsięwzięcia umożliwiłaby więc państwom regionu podniesienie własnego bezpieczeństwa energetycznego, poprzez dywersyfikację źródeł ropy.Ponadto, projekt zapewniłby synchronizację ukraińskiego systemu przesyłowego z systemem polskim i europejskim, co przyczyniłoby się w dalszej kolejności do zacieśniania relacji gospodarczych między Unią a krajami produkującymi ropę naftową w regionie kaspijskim[8].
Plan stworzenia nowej trasy umożliwiającej dostawy ropy naftowej z obszaru nadkaspijskiego do Europy powstał na początku lat 90. XX wieku na Ukrainie. W latach 1996-2002 powstał ropociąg Odessa-Brody, który już w 2002 roku zaczął przyjmować pierwsze dostawy „czarnego złota” z Morza Kaspijskiego. W marcu 2003 roku powstał plan budowy rurociągu i realizacji EAKRT. Przy czym w maju tego roku powstała trójstronna grupa robocza złożona z ekspertów z Polski, Ukrainy i Komisji Europejskiej, w celu przygotowania tego przedsięwzięcia. W kolejnych miesiącach opracowywanie projektu przybrało na sile, m.in. zostały podpisane umowy między spółkami energetycznymi i porozumienia władz Polski i Ukrainy dotyczące przedłużenia ropociągu Odessa-Brody, do Płocka[9].
W latach 2007-2009 miały miejsce cztery szczyty energetyczne (11 maja 2007, 10-11 października 2007, 23 maja 2008 i 14 listopada 2009 roku), w których udział brali przedstawiciele: Polski (prezydent Lech Kaczyński), Litwy (prezydent Valdas Adamkus), Ukrainy (Wiktor Juszczenko), Gruzji (prezydent Micheil Saakaszwili), Azerbejdżanu (Ilham Alijew) i Kazachstanu (ówczesny przedstawiciel specjalny Prezydenta Kazachstanu i jednocześnie sekretarz stanu w Ministerstwie Energii i Zasobów Mineralnych, Lyazzat Kiinov[10]). Rozmowy między głównymi decydentami politycznymi dotyczyły przyszłej współpracy energetycznej.
Podczas pierwszego szczytu (w Krakowie) wszystkie strony zaangażowane w realizację tego przedsięwzięcia, wyraziły jednoznaczne poparcie dla Euro-Azjatyckiego Korytarza Transportu Ropy Naftowej, który umożliwiłby dywersyfikację źródeł dostaw tego surowca w przyszłości[11].
Podczas drugiego szczytu (w Wilnie) zawarto porozumienie między ministerstwami: polskim, ukraińskim, litewskim, gruzińskim i azerbejdżańskim odpowiedzialnymi za energetykę, w sprawie kooperacji w sektorze energetycznym. Umowa ta zakłada utworzenie i rozwój korytarza transportującego węglowodory z obszaru nadkaspijskiego, który ma biec przez Azerbejdżan, Gruzję, Ukrainę i Polskę. Porozumienie obejmuje także wzmocnienie współpracy w branży energetycznej w zakresie technologii energetycznych i wymiany know-how (również wsparcie technologiczne)[12]. Na tym spotkaniu zawarto również porozumienie o włączeniu do Sarmatii trzech nowych uczestników: Państwową Firmę Naftową Republiki Azerbejdżan (SOCAR), Gruzińską Korporację Naftowo-Gazową (GOGC) oraz litewski koncern AB „Klaipedos Nafta”[13].
W trakcie obrad trzeciego szczytu (w Kijowie) udział wzięli również przedstawiciele Łotwy, Estonii, Rumunii, Bułgarii, Mołdawii, Słowacji, Kazachstanu, Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej. Podczas sesji podpisano wspólną deklarację o zasadach globalnego bezpieczeństwa oraz dokumenty dotyczące Bałtycko-Czarnomorsko-Kaspijskiego stowarzyszenia energetycznego i działań na rzecz EAKRT[14]. Z kolei prezydenci Polski, Ukrainy, Litwy, Gruzji i Azerbejdżanu zadeklarowali przyspieszenie realizacji korytarza energetycznego i możliwie jak najszybsze rozpoczęcie transportu ropy nadkaspijskiej przez ten szlak[15].
Na czwartym szczycie (w Baku) wszystkie strony spotkania podkreśliły determinację co do realizacji działań na rzecz wzmacniania bezpieczeństwa energetycznego Europy, w szczególności obszarów tranzytowych. Deklarację podpisali przedstawiciele Azerbejdżanu, Bułgarii, Estonii, Gruzji, Grecji, Węgier, Włoch, Łotwy, Litwy, Polski, Rumunii, Szwajcarii, Turcji, Ukrainy, Stanów Zjednoczonych i Komisji Europejskiej[16].
W kolejnych latach nie odbywały się szczyty energetyczne państw położonych między Morzem Bałtyckim, Czarnym i Kaspijskim.
Rurociąg Brody-Adamowo
Jedynym brakującym odcinkiem północnego korytarza energetycznego jest odcinek Brody-Adamowo (o długości 397,9 km, przy czym 270,5 km znajduje się na terytorium Polski, natomiast 127,4 km na terenie Ukrainy). Wybudowanie tego rurociągu umożliwi dostawy ropy naftowej z Azerbejdżanu do państw czarmomorskich i nadbałtyckich. W przyszłości „czarne złoto” mogłoby być dostarczane z innych krajów nadkaspijskich: Kazachstanu, Turkmenistanu, czy Iranu. Wybudowanie rurociągu Brody-Adamowo przyczyniłby się również do zmniejszenia ruchu tankowców przez Cieśniny Duńskie i Cieśninę Bosfor, zmniejszając przy tym zagrożenia dla środowiska, takie jak emisje spalin, czy awarie statków[17].
Realizacja tego projektu zależy od jednoznacznych deklaracji przedstawicieli polskich i ukraińskich dostawców oraz odbiorców ropy naftowej[18], których brakowało do tej pory[19]. Podczas gdy Ukraina cały czas jest gotowa współpracować w sprawie realizacji inwestycji, władze i spółki energetyczne Polski nie wyrażają jednoznacznego stanowiska co do tej formy kooperacji. Jedną z przyczyn ograniczonej realizacji ropociągu Brody-Adamowo, jest większe zainteresowanie strony polskiej dostawami ropy naftowej z innych kierunków niż z kaukaskiego, między innymi z państw bliskowschodnich[20]. Jednocześnie władze i koncerny energetyczne Polski koncentrują się na realizacji innych inwestycji, między innymi rozbudowy naftoportu w Gdańsku. Ponadto, przy opracowywaniu ropociągu łączącego Polskę i Ukrainę, często podkreślano niską opłacalność dostarczania ropy naftowej przez EAKRT (konieczność transportu tego surowca przez dwa systemy rurociągowe, które są przydzielone przez Morze Czarne). Inwestycja ta dotyka barier również geopolitycznych, gdyż Rosja kontroluje część Kaukazu Południowego – Osetię Południową, przez którą przechodzi ropociąg Baku-Supsa, będący jednym z elementów umożliwiających transport ropy z obszaru kaspijskiego na czarnomorski i dalej. Inną barierą geopolityczną dla budowy rurociągu Brody-Adamowo jest sytuacja w pobliżu Odessy. Miasto to znajduje się w potrzasku między separatystycznym Naddniestrzem a okupowanym Krymem, na których to obszarach stacjonują siły rosyjskie. Inną przeszkodą w budowie inwestycji jest przebieg potencjalnego rurociągu przez Białoruś, z którą Polska nie ma dobrych relacji[21]. Jednakże w związku z kryzysem białorusko-rosyjskim o dostawy ropy naftowej (który wybuchł w styczniu 2020 roku w związku ze sprzeciwem Białorusi wobec dalszego uzależnienia gospodarczego od Rosji), w marcu 2020 roku białoruski prezydent Aleksandr Łukaszenka zadeklarował gotowość do rozpoczęcia dostaw ropy z Polski[22], choć wcześniejsze deklaracje głowy państwa białoruskiego co do dostaw tego surowca z Zachodu nie była stanowcza[23]).
Projekt budowy ropociągu łączącego Brody z Adamowem znajduje się na liście priorytetowych przedsięwzięć Wspólnoty Energetycznej (Projects of Energy Community Interest, PECI). W związku z tym inicjatywa ta ma możliwość uzyskania przyspieszonego trybu uzyskania wymaganych pozwoleń i unijnych instrumentów wsparcia[24].Przygraniczny rurociąg naftowy został wpisany na listę PECI 24 października 2013 roku, decyzja ta weszła w życie 14 stycznia 2021 roku[25]. Inwestycja energetyczna również jest umieszczona na liście projektów będących przedmiotem wspólnego zainteresowania (Projects of Common Interest, PCI). Z tego powodu rurociąg łączący Adamowo i Brody jest uznawany za kluczową inwestycję dla dywersyfikacji źródeł i kierunków dostaw energii oraz zmniejszania izolacji energetycznej. Z racji przynależności do PCI, budowa ropociągu powinna być dokonywana jak najszybciej, dogłębnie monitorowana i oceniana. Projekty energetyczne będące na liście PCI mają również prawo do ubiegania się o wsparcie finansowe w ramach instrumentu Connenting Europe Facility (CEF)[26].
Połączenie elektroenergetyczne Widełka-Chmielnicka
Linia elektroenergetyczna z Widełki (koło Rzeszowa) do Chmielnickiej Elektrowni Jądrowej (zachodnia Ukraina) została oddana do użytku w 1985 roku. Powstała ona na mocy podpisanych porozumień multilateralnych między pięcioma państwami zrzeszonymi w RWPG (Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) – ZSRR, Polską, Węgrami, NRD i Czechosłowacją. Umowy te dotyczyły budowy układu przesyłowego o mocy 750 kV na linii Chmielnicka Elektrownia – stacja Rzeszów. Związek Sowiecki miał dostarczać Polsce, Czechosłowacji i Węgrom energię elektryczną według schematu: 6000 GWh przesyłając 1000 MW do Polski, 3600 GWh przesyłając 600 MW na Czechosłowację i 2400 GWh przesyłając 400 MW na Węgry[27]. W latach 1985-1987 planowane dostawy energii do Polski zrealizowano na poziomie odpowiednio 21, 61 i 71%. W samym 1988 roku dostawa energii wynosiła 100% planowanej wielkości (6000 GWh). W 1990 roku dostawy te już były nieco niższe i wyniosły 17% planowanych, jeszcze bardziej zmniejszyły się w 1991 i ustały w 1992 roku. Z tych względów od 1993 roku linia ta została wyłączona[28]. Ponadto, w 1995 roku Polska zsynchronizowała swoją sieć elektroenergetyczną z europejską siecią kontynentalną, co uniemożliwia korzystanie z podłączonej linii do innej sieci przesyłowej[29].
Aby Polska mogła kupować prąd z Ukrainy, należałoby odłączyć elektrownię w Chmielnickim z ukraińskiej sieci. Tak funkcjonuje Bursztyńska Wyspa Energetyczna i sieć dystrybucji prądu, która obsługuje ponad trzy miliony osób w obwodzie iwanofrankiwskim i lwowskim. Została ona wydzielona z ukraińskiego systemu elektroenergetycznego i zharmonizowana z europejską siecią kontynentalną. Działania te oraz połączenie Wyspy Bursztyńskiej liniami wysokiego napięcia na Słowację, Węgry i do Rumunii, umożliwiły sprzedaż ukraińskiej energii elektrycznej do tych państw[30].
Obecnie na wschodniej granicy Polski działa tylko jedno połączenie na napięciu 220 kV na linii Dobrotwór-Zamość. Ten układ przesyłowy przesyła energię elektryczną od 16 października 2011 roku[31].
Dostawa gazu z Polski na Ukrainę
Przez wiele lat Ukraina była uzależniona od dostaw gazu z Rosji, co dawało stronie rosyjskiej możliwość wywierania nacisków politycznych na Kijów. Federacja Rosyjska wpływała na stronę ukraińską między innymi poprzez podwyższanie cen błękitnego paliwa lub odcięcie dostaw tego surowca w momencie podejmowania przez stronę ukraińską niekorzystnych dla Kremla decyzji politycznych[32]. Jednak od listopada 2015 roku import gazu z Rosji na Ukrainę został wstrzymany i zastąpiony dostawami z krajów unijnych. W ostatnich latach, Ukraina zaczęła reformować krajowy rynek gazowy, między innymi poprzez wdrażanie przepisów UE, które zwiększają przejrzystość funkcjonowania tego sektora[33].
Powyższe działania podejmowane przez Ukrainę w branży energetycznej, umożliwiły ściślejszą energetyczną współpracę polsko-ukraińską. W 2019 roku z Polski na Ukrainę dostarczono 1,4 mld m3 gazu ziemnego (co stanowiło około 13% importu ukraińskiego)[34]. Import tego surowca na kierunku polsko-ukraińskim wzrósł o 100% (z 0,7 mld m3) między 2018 a 2019 rokiem[35].
Zacieśnienie kooperacji w wymiarze energetycznym było możliwe również dzięki aktywności ze strony Polski. W ciągu ostatnich kilku lat między PGNIG a państwowym ukraińskim koncernem ERU podpisano kilka porozumień odnośnie dostaw gazu na Ukrainę, która jest realizowana przez PGNiG i państwowy ukraiński koncern ERU Trading[36]. Obie spółki rozwijają współpracę o projekty wydobywcze w obwodzie lwowskim. 12 października PGNiG i ERU podpisały porozumienie w zakresie wspólnego projektu poszukiwawczo-wydobywczego na Ukrainie. Wydobywanie węglowodorów w zachodniej części Ukrainy ma planowo rozpocząć się w I półroczu 2021 roku[37].
Oprócz tego, pogłębione partnerstwo energetyczne polsko-ukraińskie stało się możliwe poprzez dokonywaną dywersyfikację dostaw surowców energetycznych do Polski. W 2015 roku uruchomiony został terminal w Świnoujściu, który umożliwia dostęp do gazu skroplonego (LNG) praktycznie ze wszystkich kierunków świata. Zwiększenie dostaw amerykańskiego gazu na rynek polski i ukraiński stało się możliwe dzięki podpisaniu 31 sierpnia 2019 roku porozumienia między Polską, USA a Ukrainą na rzecz wzmocnienia regionalnego bezpieczeństwa dostaw gazu. Na mocy umowy, Polska i Stany Zjednoczone mają wspierać stronę ukraińską we wdrażaniu reform w sektorze gazu i synchronizacji ukraińskiego rynku gazowego z wewnętrznym rynkiem unijnym. Strony porozumienia mają również dążyć do wzmocnienia połączenia gazowego między Polską a Ukrainą, poprzez zwiększenie pojemności istniejących połączeń lub budowę nowych oraz zwiększenie wydajności handlu transgranicznego (między innymi poprzez zapewnienie możliwości przesyłania gazu w obu kierunkach). Przy czym, działania podejmowane na mocy umowy mają przyczynić się także do zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego krajów Europy Środkowo-Wschodniej[38].
Strona ukraińska jest również zainteresowana dostawami gazu z Norwegii w najbliższej przyszłości. Transport tego surowca na Ukrainę miałaby być realizowany przez terytorium Polski poprzez Gazociąg Bałtycki[39], który według planów ma zostać uruchomiony w trzecim kwartale 2022 roku[40].
Co więcej, 28 lipca 2020 roku powstała nowa inicjatywa kooperacji między Polską, Litwą i Ukrainą. W wymiarze energetycznym, państwa zaangażowane w tę formę partnerstwa mają koordynować swoje stanowisko odnośnie dostępu do źródeł energii, aby żaden kraj nie był przedmiotem szantażu energetycznego (w szczególności ze strony Rosji)[41].
Podsumowanie
Partnerstwo bałtycko-czarnomorskie w aspekcie energetycznym odbywa się głównie poprzez działania Polski i Ukrainy. Współpraca ta do tej pory była realizowana i rozwijana głównie w sektorze naftowym i gazowym. Zarówno strona polska jak i ukraińska mają podobne priorytety co do rozwoju kooperacji energetycznej, którymi są: chęć zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego poprzez uniezależnianie się od dostaw surowców z Rosji, zbliżenie w stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi oraz zaangażowanie na rzecz synchronizacji ukraińskiego rynku energii z unijnym.
Jednakże rozwój omawianej formy współpracy utrudniają nieco odmienne koncepcje Polski i Ukrainy co do intensyfikacji partnerstwa. Stronie polskiej zależy bardziej na współpracy w branży gazowej, co przejawiało się w staraniach Polski na rzecz rozbudowy gazociągu łączącego oba państwa. Z kolei Ukraina nie jest chętna do rozwoju tej infrastruktury energetycznej. Obecnie istniejący system gazociągów i rurociągów umożliwia dostawy surowców energetycznych zaspokajających roczne zapotrzebowanie Ukrainy. Stronie ukraińskiej bardziej zależało na budowie jedynego brakującego fragmentu rurociągu łączącego Odessę i Gdańsk (Brody-Adamowo), przy czym projekt ten nie jest priorytetowy dla strony polskiej. Polska obecnie jest bardziej zainteresowana dostawą ropy z kierunków amerykańskiego i bliskowschodniego. Ponadto, ze strony polskiej pojawiają się obawy co do potencjalnej szkodliwości ukraińskiej energii elektrycznej na polski sektor węglowy i wydajność elektrowni.
Mimo pewnych barier w intensyfikacji kooperacji energetycznej jest ona dość perspektywiczna. Świadczy o tym coroczny wzrost wolumenu dostarczanego gazu z Polski na Ukrainę oraz podjęcie współpracy na rzecz wspólnych projektów energetycznych w obwodzie lwowskim w ostatnich latach. Współpraca bałtycko-czarnomorska wpisuje się także w szereg działań realizowanych zarówno przez Polskę, jak i Ukrainę. Pogłębienie kooperacji w zakresie energii, pozwala stronie polskiej na budowę hubu gazowego w EŚW, co umożliwiłoby podniesienie pozycji Polski na europejskim rynku energetycznym. Z drugiej strony, Ukraina również mogłaby odnieść liczne korzyści w związku z rozwojem tej współpracy. Do potencjalnych korzyści dla Ukrainy należą: modernizacja ukraińskiego rynku energetycznego, zacieśnienie szerszej współpracy gospodarczej z Trójmorzem oraz zbliżenie do Unii Europejskiej.
[1] 2020. „Between the Baltic and the Black Sea. The cities as engines of interregional cooperation”.. <https://www.ubc.net/sites/default/files/bb_project_description.pdf> s.1 [dostęp 17 Styczeń 2021].
[2] Rudnytska, Ulyana., 2020. „The prospects for Baltic-Black Sea Cooperation in the context of current russian-ukrainian relations”. TORUN INTERNATIONAL STUDIES, s. 3-4. <https://apcz.umk.pl/czasopisma/index.php/TSM/article/view/TIS.2015.009/8513> [dostęp 17 Styczeń 2021].
[3] Zasiadko, Mykola., 2020. „Funkcjonowanie efektywnego korytarza Bałtycko-Czarnomorskiego nie jest możliwe bez Morza Kaspijskiego”. IntermodalNews. <https://intermodalnews.pl/2020/11/20/funkcjonowanie-efektywnego-korytarza-baltycko-czarnomorskiego-nie-jest-mozliwe-bez-morza-kaspijskiego/> [dostęp 17 Styczeń 2021].
[4] Sarmatia, 2021. „EAKTR Euro-Azjatycki Korytarz Transportu Ropy Naftowej”. <https://sarmatia.com.pl/eaktr/> [dostęp 9 Styczeń 2021].
[5] Sarmatia, 2021. „EAKTR Euro-Azjatycki Korytarz Transportu Ropy Naftowej”. <https://sarmatia.com.pl/eaktr/> [dostęp 9 Styczeń 2021].
[6] Stępiński, Piotr i Jakóbik, Wojciech, 2016. „Polska może zreanimować projekt Odessa-Brody-Gdańsk”. <https://www.cire.pl/item,124619,1,1,2,0,283018,0,polska-moze-zreanimowac-projekt-odessa-brody-gdansk.html> [dostęp 26 styczeń 2021].
[7] Sawicki, Bartłomiej, 2021. „Ropociąg z Ukrainy do Polski znów trafił na listę priorytetów Wspólnoty Energetycznej”. Biznealert. <https://biznesalert.pl/odessa-brody-gdansk-ropociag-ropa-pern-sarmatia-ukraina-azerbejdzan-energetyka/> [dostęp 26 Styczeń 2021].
[8] Sarmatia, 2021. „EAKTR Euro-Azjatycki Korytarz Transportu Ropy Naftowej”. <https://sarmatia.com.pl/eaktr/> [dostęp 9 Styczeń 2021].
[9] Sarmatia, „Historia projektu”. <https://sarmatia.com.pl/historia-projektu/> [dostęp 26 Styczeń 2021].
[10] PRESIDENT.PL, 2007. „The Energy Summit in Cracow”. [dostęp 27 Styczeń 2021].
[11] Sarmatia, „Historia projektu”. <https://sarmatia.com.pl/historia-projektu/> [dostęp 27 Styczeń 2021].
[12] ISAP – Internetowy System Aktów Prawnych, 2008. „Umowa między Ministerstwem Przemysłu i Energetyki Republiki Azerbejdżanu, Ministerstwem Energetyki Gruzji, Ministerstwem Gospodarki Republiki Litewskiej, Ministerstwem Gospodarki Rzeczypospolitej Polskiej i Ministerstwem Paliw i Energetyki Ukrainy o współpracy w sektorze energetycznym sporządzona w Wilnie dnia 10 października 2007 r.” (nr 6 poz. 74). <http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20080060074> [dostęp 27 Styczeń 2021].
[13] Sarmatia, „Historia projektu”. <https://sarmatia.com.pl/historia-projektu/> [dostęp 29 Styczeń 2021].
[14] PREZYDENT.PL, 2008. „Prezydencki Szczyt Energetyczny w Kijowie”. <https://www.prezydent.pl/archiwalne-aktualnosci/rok-2008/art,375,prezydencki-szczyt-energetyczny-w-kijowie.html> [dostęp 29 Styczeń 2021].
[15] Sarmatia, „Historia projektu”. <https://sarmatia.com.pl/historia-projektu/> [dostęp 29 Styczeń 2021].
[16] PREZYDENT.PL, 2008. „Deklaracja Szczytu Energetycznego w Baku”. [dostęp 29 Styczeń 2021]
[17] Sarmatia, 2021. „EAKTR Euro-Azjatycki Korytarz Transportu Ropy Naftowej”. <https://sarmatia.com.pl/eaktr/> [dostęp 9 Styczeń 2021].
[18] Budkiewicz, Michał., 2017. „Projekt ropociągu Brody-Adamowo zależy od dostawców i odbiorców surowca”. Portal Morski, <https://www.portalmorski.pl/porty-logistyka/37165-projekt-ropociagu-brody-adamowo-zalezy-od-dostawcow-i-odbiorcow-surowca> [dostęp 26 Styczeń 2021].
[19] Bojanowicz, Roma., „Rozwój magistrali Odessa – Brody szansą na stały dostęp do ropy naftowej dla Polski i Ukrainy”. PolUkr, <http://www.polukr.net/blog/2017/05/rozwoj-magistrali-odessa-brody/ > [dostęp 26 Styczeń 2021].
[20] Bojanowicz, Roma., „Rozwój magistrali Odessa – Brody szansą na stały dostęp do ropy naftowej dla Polski i Ukrainy”. PolUkr, <http://www.polukr.net/blog/2017/05/rozwoj-magistrali-odessa-brody/ > [dostęp 26 Styczeń 2021].
[21] Energetyka24, 2015. Budowa Ropociągu Brody – Płock możliwa w 2017 r. Rząd Szydło zainteresowany nową aranżacją projektu. <https://www.energetyka24.com/budowa-ropociagu-brody-plock-mozliwa-w-2017-r-rzad-szydlo-zainteresowany-nowa-aranzacja-projektu> [dostęp 26 Styczeń 2021].
[22] Jakóbik, Wojciech, 2020. „Budowa Ropociągu Brody – Płock możliwa w 2017 r. Rząd Szydło zainteresowany nową aranżacją projektu”. Biznesalert, <https://biznesalert.pl/bialorus-chce-ukladu-z-rosja-i-alternatywnych-dostaw-ropy-takze-przez-polske/> [dostęp 26 Styczeń 2021].
[23] Energetyka24, 2015. „Budowa Ropociągu Brody – Płock możliwa w 2017 r. Rząd Szydło zainteresowany nową aranżacją projektu”. <https://www.energetyka24.com/budowa-ropociagu-brody-plock-mozliwa-w-2017-r-rzad-szydlo-zainteresowany-nowa-aranzacja-projektu> [dostęp 26 Styczeń 2021].
[24] wnp.pl, 2021. „Budowa ropociągu Brody-Adamowo na liście priorytetów”. <https://www.wnp.pl/nafta/budowa-ropociagu-brody-adamowo-na-liscie-priorytetow,443743.html> [dostęp 26 Styczeń 2021].
[25] Sawicki, Bartłomiej., 2021. „Ropociąg z Ukrainy do Polski znów trafił na listę priorytetów Wspólnoty Energetycznej”. Biznealert. <https://biznesalert.pl/odessa-brody-gdansk-ropociag-ropa-pern-sarmatia-ukraina-azerbejdzan-energetyka/> [dostęp 26 Styczeń 2021].
[26] Sarmatia, „PCI Project of Common Interest – Projekt Wspólnego Zainteresowania UE”. <http://PCI Project of Common Interest – Projekt Wspólnego Zainteresowania UE> [dostęp 26 Styczeń 2021].
[27] Mozer, Zygmunt., „Czy polskie sieci łączą Wschód z Zachodem?”. CIRE.PL. Centrum Informacji o Rynku Energii, s. 1-2. <https://www.cire.pl/pliki/2/mozer1.pdf> [dostęp 10 Styczeń 2021].
[28] Mozer, Zygmunt., „Czy polskie sieci łączą Wschód z Zachodem?”. CIRE.PL. Centrum Informacji o Rynku Energii, s. 1-2. <https://www.cire.pl/pliki/2/mozer1.pdf> [dostęp 10 Styczeń 2021].
[29] Pędziwol, Aureliusz, Marek. 2019. „Energia na Wschód? A może odwrotnie? (RELACJA)”. Biznesalert, <https://biznesalert.pl/energia-na-wschod-a-moze-odwrotnie-relacja/> [dostęp 30 Styczeń 2021].
[30] Pędziwol, Aureliusz, Marek. 2019. „Energia na Wschód? A może odwrotnie? (RELACJA)”. Biznesalert, <https://biznesalert.pl/energia-na-wschod-a-moze-odwrotnie-relacja/> [dostęp 30 Styczeń 2021].
[31] CIRE.PL. Centrum Informacji o Rynku Energii, 2011. „MG: przywrócone połączenie energetyczne Polska-Ukraina”. <https://www.cire.pl/item,57731,1,0,0,0,0,0,mg-przywrocone-polaczenie-energetyczne-polska-ukraina.html> [dostęp 30 Styczeń 2021].
[32] Zaniewicz, Maciej. 2019. „Nowa geopolityka gazociągów w Europie Środkowo-Wschodniej”. Warsaw Institute, <https://warsawinstitute.org/pl/nowa-geopolityka-gazociagow-w-europie-srodkowo-wschodniej-2/> [dostęp 30 Styczeń 2021].
[33] Bieliszczuk, Bartosz i Zaniewicz, Maciej. 2020. „Perspektywy polsko-ukraińskiej współpracy w branży gazowej”. PISM. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, <https://www.pism.pl/publikacje/Perspektywy_polskoukrainskiej_wspolpracy_w_branzy_gazowej> [dostęp 30 Styczeń 2021].
[34] Bieliszczuk, Bartosz, i Zaniewicz, Maciej. 2020. „Perspektywy polsko-ukraińskiej współpracy w branży gazowej”. PISM. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, <https://www.pism.pl/publikacje/Perspektywy_polskoukrainskiej_wspolpracy_w_branzy_gazowej> [dostęp 30 Styczeń 2021].
[35] Marszałkowski, Mariusz. 2020. „Ukraina zwiększyła import gazu z Zachodu. Coraz więcej przez Polskę”. Biznesalert, <https://biznesalert.pl/ukraina-gaz-import-eru-pgnig-naftogaz-rosja-polska-energetyka/> [dostęp 30 Styczeń 2021].
[36] Bieliszczuk, Bartosz i Zaniewicz, Maciej. 2020. „Perspektywy polsko-ukraińskiej współpracy w branży gazowej”. PISM. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, <https://www.pism.pl/publikacje/Perspektywy_polskoukrainskiej_wspolpracy_w_branzy_gazowej> [dostęp 30 Styczeń 2021].
[37] PGNIG, 2020. „12.10.2020 PGNiG i ERU bliżej uruchomienia wydobycia węglowodorów na Ukrainie”. <https://pgnig.pl/aktualnosci/-/news-list/id/pgnig-i-eru-blizej-uruchomienia-wydobycia-weglowodorow-na-ukrainie/newsGroupId/10184> [dostęp 30 Styczeń 2021].
[38] Jakóbik, Wojciech. 2019. „Porozumienie Polska-USA-Ukraina: Rosja używa gazu do polityki. Odpowiedź to rozwój dostaw LNG”. Biznesalert, <https://biznesalert.pl/polska-ukraina-usa-porozumienie-wspolpraca-bezpieczenstwo-dostaw-gazu-region-energetyka-gaz/> [dostęp 30 Styczeń 2021].
[39] Energetyka24, 2017. „Ukraina liczy na gaz z Baltic Pipe”. <https://www.energetyka24.com/ukraina-liczy-na-gaz-z-baltic-pipe> [dostęp 31 Styczeń 2021].
[40] UKRINFORM, 2020. „Energy security of Ukraine and Poland: Construction of Baltic Pipe starts”. <https://www.ukrinform.net/rubric-economy/3018522-energy-security-of-ukraine-and-poland-construction-of-baltic-pipe-starts.html> [dostęp 31 Styczeń 2021].
[41] Banachewycz, Jurij. 2020. „Od Unii Lubelskiej do Trójkąta Lubelskiego”. UKRINFORM, <https://www.ukrinform.pl/rubric-polytics/3072702-od-unii-lubelskiej-do-trojkata-lubelskiego.html> [dostęp 31 Styczeń 2021].
JEŻELI DOCENIASZ NASZĄ PRACĘ, DOŁĄCZ DO GRONA NASZYCH DARCZYŃCÓW!
Z otrzymanych funduszy sfinansujemy powstanie kolejnych publikacji.
Możliwość wsparcia to bezpośrednia wpłata na konto Instytutu Nowej Europy: 95 2530 0008 2090 1053 7214 0001 tytułem: „darowizna na cele statutowe”.
Comments are closed.