Intensyfikacja rozmów pokojowych pomiędzy Armenią i Azerbejdżanem

Analiza w skrócie:

• Zintensyfikowany w ostatnich miesiącach dialog pokojowy pomiędzy Armenią i Azerbejdżanem jest możliwy, dzięki zaangażowaniu i pośredniczeniu w nim kilku aktorów politycznych – tj. UE, USA i Rosji. Ich zamiary i cele są jednak odmienne, gdyż Rosja pragnie nadal odgrywać pierwszoplanową rolę na Kaukazie Południowym, zaś Zachód dąży do ograniczenia jej wpływów i siły oddziaływania na inne państwa.
• Strony dążą do zawarcia kompleksowego porozumienia pokojowego. Istnieją jednak punkty sporne trudne do uzgodnienia.
• Czynnikiem mającym wpływ na obecny kształt procesu pokojowego, była historyczna zmiana stanowiska Armenii w kwestii Górskiego Karabachu i zapowiedź uznania pełnej integralności terytorialnej Azerbejdżanu.
• Władze w Erywaniu obawiają się kolejnego starcia z Azerbejdżanem, mając przeświadczenie o nikłych szansach na powodzenie. Wynika to z coraz silniejszej pozycji militarnej Azerbejdżanu oraz bierności i braku wsparcia ze strony Rosji –  jej dotychczas najważniejszego sojusznika, oraz Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym – sojuszu wojskowego, którego Armenia jest członkiem.
• Mimo intensywności prowadzonych rozmów pokojowych, w regionie wciąż dochodzi do poważnych incydentów. Aktualnym problemem mogącym istotnie wpłynąć na proces pokojowy, jest całkowita blokada jedynej drogi z Armenii do spornego regionu i postępujący w związku z tym kryzys humanitarny w Górskim Karabachu.

W ostatnich miesiącach intensywności nabrały rozmowy pokojowe pomiędzy Armenią i Azerbejdżanem. Strony systematycznie spotykają się ze sobą na różnych szczeblach, przy pośrednictwie zarówno Zachodu, jak i Rosji. Ich stanowiska są coraz bliższe, jednakże w najważniejszych punktach spornych wydaje się, że do osiągniecia konsensusu pozostała jeszcze długa droga. Prowadzone rozmowy pokojowe dotyczą zwłaszcza statusu Górskiego Karabachu (ormiańska nazwa to Arcach), czyli spornego regionu, który de iure znajduje się w granicach Azerbejdżanu, zaś de facto jest nieuznawanym państwem, wspieranym na wielu płaszczyznach i reprezentowanym na arenie międzynarodowej przez Armenię. Aktualny proces pokojowy odbywa się w cieniu widma kolejnej wojny o Górski Karabach, która może zdestabilizować nie tylko Kaukaz Południowy, ale również wpłynąć w wielu wymiarach na Europę i inne regiony znajdujące się w sąsiedztwie. Jego pozytywny wynik ma zatem istotne znaczenie dla utrzymania ładu międzynarodowego, zwłaszcza w dobie coraz bardziej napiętej sytuacji geopolitycznej na świecie.

Konflikt o Górski Karabach

Obecnie trwający konflikt o Górski Karabach zamieszkiwany przez Ormian, trwa od przełomu lat 80 i 90 XX wieku. W latach 1992 – 1994 miała miejsce pierwsza wojna karabaska, zakończona zwycięstwem Ormian[1]. Zajęli oni zdecydowaną większość obszaru Górskiego Karabachu (znajdującego się oficjalnie w granicach Azerbejdżanu), wraz z terenami stanowiącymi tzw. pas bezpieczeństwa. W 2020 roku wybuchła druga wojna karabaska, tym razem zakończona zwycięstwem Azerbejdżanu[2], który odzyskał tereny tzw. pasa bezpieczeństwa, a także część właściwego Karabachu. Rosja na mocy porozumienia, którego była również sygnatariuszem, wprowadziła swoje siły pokojowe do spornego regionu, które są tam wciąż obecne.

Aktywne zaangażowanie aktorów politycznych w proces negocjacji

Ostatnie nasilenie rozmów pokojowych wynika z kilku czynników. Jednym z nich jest fakt, że są one aranżowane przez trzech pośredników osobno tj. Stany Zjednoczone, Unię Europejską oraz Rosję. Negocjacje te odbywają się na szczeblu przywódców państw, ministrów spraw zagranicznych, a także wicepremierów, co tylko pokazuje obecną skalę rozmów i coraz większą determinację Armenii i Azerbejdżanu do uregulowania swoich stosunków. Natomiast na ich marginesie można mówić o pewnej konkurencji[3] między pośrednikami negocjacji pokojowych, których cele i zamiary są odmienne – Rosja pragnie nadal wpływać na region Kaukazu Południowego, uważając go za swoją wyłączną strefę wpływów, zaś UE i USA dążą do jego ustabilizowania i ograniczenia wpływu rosyjskiego.

Warto przy tym wskazać, że zaraz po wojnie karabaskiej z 2020 roku to Rosja odgrywała dominującą rolę w rozmowach pokojowych, natomiast zaangażowanie Zachodu ograniczało się jedynie do komunikatów i wezwań do przestrzegania pokoju między stronami. Sytuacja uległa zmianie pod koniec 2021 roku, kiedy to odbyło się pierwsze po wojnie z 2020 roku[4], trójstronne spotkanie Przewodniczącego Rady Europejskiej, Charles’a Michela z Premierem Armenii, Nikolem Paszynianem oraz Prezydentem Azerbejdżanu, Ilhamem Alijewem. Od tego momentu Zachód zaczął się aktywniej angażować w uregulowanie kwestii karabaskiej, zwłaszcza po wybuchu pełnoskalowej wojny na Ukrainie[5]. Tym samym UE i USA starają się być bardziej obecne w regionie, tradycyjnie uważanym za strefę wpływów Rosji, próbując zmienić tam układ sił na korzyść Zachodu oraz ograniczyć możliwość oddziaływania Moskwy na inne państwa.

Od momentu negocjacji prowadzonych przez Ministra Spraw Zagranicznych Armenii, Ararata Mirzoyana oraz Ministra Spraw Zagranicznych Azerbejdżanu, Jeyhuna Bayramova w Waszyngtonie w dniach 4-5 maja 2023 roku[6], zauważalne jest przyspieszenie procesu pokojowego. Choć rozmowy pomiędzy Armenią i Azerbejdżanem odbywały się wielokrotnie, również w bieżącym roku, to właśnie po spotkaniu ministrów spraw zagranicznych w USA nabrały one tempa. Na tym samym szczeblu strony spotkały się także 19 maja w Moskwie[7], ponownie w USA w dniach 27-29 czerwca[8] i znów w Rosji 25 lipca[9]. Z kolei przywódcy państw, czyli premier Armenii i prezydent Azerbejdżanu spotkali się 14 maja w Brukseli[10], 25 maja w Moskwie[11], 1 czerwca w Kiszyniowie[12] podczas szczytu Europejskiej Wspólnoty Politycznej, oraz ponownie 15 lipca w Brukseli[13]. W planach są kolejne spotkania, głównie przy pośrednictwie UE.

Z informacji i oświadczeń prasowych po każdej rundzie rozmów pokojowych wynika przede wszystkim, że strony są zdeterminowane do tego, by zawrzeć kompleksowe porozumienie pokojowe.

Podkreśla się przy tym również, że każde negocjacje przynoszą pewne postępy w procesie pokojowym, które nie są natomiast ujawniane opinii publicznej. Istnieją jednak punkty sporne, które są trudne do uzgodnienia i wobec tego Baku i Erywań regularnie wskazują na potrzebę dalszej pracy nad nimi. Problematyczne są zapewne kwestie dotyczące przyszłego statusu Górskiego Karabachu oraz ludności go zamieszkującej, delimitacji granicy armeńsko-azerbejdżańskiej oraz drogi łączącej Azerbejdżan z jego eksklawą Nachiczewan przez terytorium Armenii. W tych przypadkach, obie strony mają całkowicie odmienne stanowiska, które konsekwentnie podtrzymują i na chwilę obecną nie wydaje się, by którekolwiek państwo ustąpiło. Armenia nalega na to, by Azerbejdżan udzielił specjalnych gwarancji bezpieczeństwa dla Ormian z Karabachu, czemu Azerowie się sprzeciwiają wskazując na to, że ludność ta będzie traktowana na równi z ich obywatelami i zgodnie z azerskim prawem. Natomiast w sprawie delimitacji granic, Erywań chce posłużyć się radziecką mapą z 1975 roku[14], zaś władze w Baku odmawiają tego, wskazując na to[15], by Armenia rozpoczęła faktyczny proces rozgraniczenia, zamiast nalegać na jedną wybraną mapę. Z kolei w przypadku połączenia lądowego do Nachiczewanu przebiegającego przez Armenię, Azerbejdżan pragnie ustanowienia korytarza eksterytorialnego. Władze w Erywaniu kategorycznie sprzeciwiają się takiemu rozwiązaniu i z ich strony mowa jest jedynie o wewnętrznej drodze, która pozostanie pod armeńską jurysdykcją.

Historyczna zmiana stanowiska Armenii

W ostatnich miesiącach zauważalna jest po stronie Armenii zasadnicza zmiana stanowiska w kwestii Górskiego Karabachu oraz uregulowania sytuacji z Azerbejdżanem. Wynika to wprost z wypowiedzi przedstawicieli władz państwa. Przełomowe w tym kontekście było przemówienie Premiera Nikola Paszyniana przed parlamentem Armenii 13 kwietnia 2022 roku, w którym stwierdził, że społeczność międzynarodowa oczekuje obniżenia poprzeczki w kwestii Górskiego Karabachu, gdyż w innej sytuacji nie będzie ona w stanie pomóc. Szef rządu powiedział również, że kwestia Karabachu nie jest kwestią terytorium, tylko kwestią praw i dlatego dla Armenii fundamentalne znaczenie mają gwarancje bezpieczeństwa praw i wolności Ormian z Karabachu[16]. Podkreślił przy tym, że podpisanie jak najszybszego porozumienia pokojowego z Azerbejdżanem jest częścią planów Armenii. To przemówienie niewątpliwie było wstępem do nowej znacznie odmiennej polityki w kwestii Karabachu i stosunków armeńsko-azerbejdżańskich. Była to historyczna zmiana stanowiska Armenii, ponieważ Górski Karabach zawsze był wspierany przez władzę w Erywaniu, które pragnęły jego niezależności od Azerbejdżanu.

Taka bezprecedensowa reorientacja polityki prowadzonej przez rząd Nikola Paszyniana w sprawie Karabachu niewątpliwie wpłynęła na obecny kształt procesu pokojowego.

Według Charles’a Michela, przywódcy obydwu państw uznali wzajemnie integralność terytorialną swoich państw, podczas spotkania 14 maja w Brukseli. Ponadto 22 maja, premier Armenii podczas czterogodzinnej konferencji prasowej wprost zaznaczył, że Republika Armenii jest gotowa uznać całe terytorium Azerbejdżanu liczące ponad 86 tys. km², pod warunkiem, że Azerbejdżan uzna ponad 29 tys. km² terytorium Armenii[17].

Pozycje negocjacyjne stron

Sekretarz Rady Bezpieczeństwa, Armen Grigoryan stwierdził w wywiadzie telewizyjnym, którego udzielił na początku czerwca br., iż negocjacje przebiegają bardzo intensywnie i że istnieje szansa na zawarcie porozumienia pokojowego do końca roku[18].

Gotowość władz w Erywaniu do uregulowania stosunków ze swoim wschodnim sąsiadem charakteryzuje się coraz większą mobilizacją i determinacją. Na takie podejście strony ormiańskiej wpływa przede wszystkim obawa o kolejną poważną eskalację konfliktu, a wynika ona z wielu czynników.

Po wojnie z 2020 roku ujawniła się przewaga Azerbejdżanu w wymiarze militarnym, który dzięki sprzedaży swoich surowców naturalnych jest w stanie wciąż inwestować potężne środki pieniężne w armię. Jednocześnie posiada wsparcie Turcji, która również przyczyniła się do sukcesu wojennego Baku w 2020 roku. Z kolei na granicy armeńsko-azerbejdżańskiej dochodzi do coraz poważniejszych incydentów i starć za które strony wzajemnie się obwiniają. Wskazuje się jednak na to, że Azerbejdżan od początku wojny na Ukrainie wykorzystuje rozproszenie Rosji, sprawdzając na ile może sobie pozwolić w swoich działaniach w spornym regionie. W warunkach osłabionej reakcji Moskwy na wydarzenia w rejonie konfliktu oraz na granicy armeńsko-azerbejdżańskiej, prowadzi coraz odważniejsze działania, których zadaniem jest wywieranie presji na Armenii, celem ustępstw korzystnych dla Baku. Erywań ma przy tym wszystkim obawy o swoje granice, gdyż w azerskiej przestrzeni publicznej pojawiają się coraz częściej głosy i roszczenia dotyczące terytoriów będących integralną częścią Armenii.

Azerbejdżan ma przekonanie o tym, że po drugiej wojnie karabaskiej jest w sytuacji korzystniejszej i posiada silniejszą pozycję negocjacyjną w przeciwieństwie do Armenii. Władze w Baku podkreślają fakt, że odzyskanie integralności terytorialnej w 2020 roku, było wynikiem ich potęgi militarnej, a nie negocjacji, czy mediacji, które według nich miały jedynie zamrozić konflikt. Ta świadomość własnej siły objawia się także w narracji prowadzonej przez władze. Pod koniec maja br. Prezydent Ilham Alijew stwierdził, że wszyscy doskonale wiedzą o tym, że Azerbejdżan posiada wszelkie możliwości, aby przeprowadzić jakąkolwiek operację w regionie Górskiego Karabachu. Podkreślił również, że Azerbejdżan posiada silniejszą pozycję negocjacyjną i że jeżeli żaden traktat pokojowy nie zostanie podpisany z Armenią, to nie spowoduje to żadnych problemów dla jego państwa, w którym i tak będzie się żyć spokojnie i bezpiecznie[19]. Taka retoryka jest pewnego rodzaju czynnikiem mającym wymusić na władzach w Erywaniu nie tylko podpisanie traktatu pokojowego, ale także by zostało to uczynione na warunkach strony azerskiej.

Jednocześnie Armenia w ostatnich miesiącach nie może liczyć na wsparcie Rosji, czyli jej dotychczas najważniejszego sojusznika[20]. Pomocna nie okazuje się również Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, czyli rosyjski sojusz wojskowy, którego Armenia jest członkiem. To budzi niezadowolenie Ormian i poczucie pewnego rodzaju osamotnienia w tym konflikcie. Rosyjskie siły pokojowe, które na mocy porozumienia kończącego wojnę w 2020 roku znalazły się w regionie miały być gwarantem przestrzegania pokoju oraz bezpieczeństwa.

Jednakże zaangażowanie Rosji na froncie ukraińskim ukazało jej wiele słabości, także w kwestii mocy sprawczej w rozwiązywaniu kolejnych kryzysów wokół Górskiego Karabachu.

Rosja, która chce uniknąć konfliktu z Azerbejdżanem zachowuje się biernie i nie rozwiązuje narastających problemów związanych z incydentami nie tylko w Karabachu, ale także na granicy armeńsko-azerbejdżańskiej. To unaoczniło stronom, ale także społeczności międzynarodowej, że Rosja nie jest w stanie sprawnie funkcjonować w regionie przy wykorzystaniu swoich sił pokojowych. Jest to kolejny czynnik powodujący, że władze w Erywaniu dążą do zawarcia traktatu pokojowego z Azerbejdżanem, gdyż w potencjalnym starciu nie będą mogły liczyć na wsparcie swoich sojuszników.

Konflikt w cieniu rozmów pokojowych

Zintensyfikowanie rozmów pokojowych nie ma żadnego przełożenia na faktyczną sytuację w regionie konfliktu. Wciąż dochodzi tam do wielu incydentów, zwłaszcza o charakterze zbrojnym. Przykładem mogą być poważne walki w regionie Górskiego Karabachu, które miały miejsce w czasie, gdy ministrowie spraw zagranicznych Armenii i Azerbejdżanu prowadzili rozmowy pokojowe w Waszyngtonie w dniach 27-29 czerwca[21]. W ich wyniku zginęło czterech żołnierzy Armii Obrony Karabachu.

Jednakże aktualnie najpoważniejszym problemem w relacjach armeńsko-azerbejdżańskich jest blokada korytarza laczyńskiego od grudnia ubiegłego roku przez Azerbejdżan, czyli jedynej drogi łączącej Karabach z Armenią. Od tamtego czasu przepuszczany był głównie transport z pomocą humanitarną. Władze w Baku podkreślały natomiast, że istnieje swobodna możliwość przemieszczania się[22]. Aktualnie ruch ten jest jednak całkowicie wstrzymany. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, czyli jedyna organizacja międzynarodowa obecna w rejonie konfliktu, aktywnie organizująca pomoc dla mieszkańców Górskiego Karabachu wskazuje, że ostatnie dostawy żywności do tego regionu miały miejsce w połowie czerwca br., zaś środków medycznych na początku lipca[23]. W związku z postępującym kryzysem humanitarnym w Karabachu, zostało zwołane na wniosek Armenii nadzwyczajne posiedzenie Rady Bezpieczeństwa ONZ[24], które odbyło się 16 sierpnia[25]. Nie przyniosło ono przełomowych rezultatów, choć należy wskazać, że członkowie Rady odnotowali fakt blokady Karabachu oraz wezwali do tego, by ponownie wznowiono niezakłócony ruch przez korytarz laczyński, a także, by strony kontynuowały konstruktywny dialog[26].

Podsumowanie

Ostatnia intensyfikacja rozmów pokojowych pomiędzy Armenią i Azerbejdżanem przejawia się w coraz silniejszym dążeniu stron do kompleksowego uregulowania konfliktu i zawarcia porozumienia pokojowego. Ilość i częstotliwość przeprowadzanych negocjacji może świadczyć o tym, że strony wciąż przełamują bariery i uzgadniają kolejne punkty przyszłego traktatu. Jednak najtrudniejsze do uzgodnienia kwestie sporne, dotyczące delimitacji granicy, statusu Karabachu i jego mieszkańców oraz korytarza z Azerbejdżanu do azerskiej eksklawy Nachiczewan przez terytorium Armenii, mogą być przedmiotem rozmów jeszcze przez bardzo długi okres i w tym wypadku społeczność międzynarodowa musi uzbroić się w cierpliwość. Natomiast istotną przeszkodą w procesie pokojowym, może być coraz poważniejszy kryzys humanitarny w Górskim Karabachu, spowodowany całkowitą blokadą korytarza laczyńskiego i wynikającym z tego brakiem dostaw żywności, leków, a także paliwa. To może przełożyć się na spowolnienia tempa negocjacji pokojowych, a także prowadzić do coraz poważniejszych napięć w rejonie konfliktu oraz zaostrzenia retoryki w komunikacji pomiędzy stronami. Wobec tego Zachód powinien w dalszym ciągu z całą stanowczością angażować się w proces pokojowy na Kaukazie Południowym poprzez organizację kolejnych spotkań, a także służenie radą na każdym etapie negocjacji. Należy zastanowić się również nad realnymi działaniami akceptowalnymi dla wszystkich stron, celem odblokowania ruchu przez korytarz laczyński, przynajmniej dla konwojów humanitarnych.

Foto: PAP/EPA

[1] W. Górecki, Kaukaski węzeł gordyjski. Konflikt o Górski Karabach, Raport OSW, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2020, s. 57-59, źródło: Raport OSW | Kaukaski węzeł gordyjski. Konflikt o Górski Karabach

[2] A. Legieć, Rozejm w Górskim Karabachu, PISM, https://www.pism.pl/publikacje/Rozejm_w_Gorskim_Karabachu (data dostępu: 5.09.2023).

[3] W. Górecki, Konkurencja formatów pokojowych. Rosja i UE a konflikt armeńsko-azerbejdżański, OSW, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2023-06-07/konkurencja-formatow-pokojowych-rosja-i-ue-a-konflikt-armensko (data dostępu: 5.09.2023).

[4] https://www.eeas.europa.eu/delegations/armenia/statement-president-charles-michel-following-trilateral-meeting-president-ilham_en?s=216

[5] G. Gavin, The EU is stepping into Russia’s shoes in Nagorno-Karabakh, EurActiv, https://www.euractiv.com/section/europe-s-east/opinion/the-eu-is-stepping-into-russias-shoes-in-nagorno-karabakh/, (data dostępu: 5.09.2023).

[6] Ministry of Foreign Affairs of The Republic of Armenia, Press Release 04 May 2023, https://www.mfa.am/en/press-releases/2023/05/04/pressrelease/11994, (data dostępu 5.09.2023).

[7]  Ministry of Foreign Affairs of The Republic od Azerbaijan, No:276/23, Press Release on the results of the meeting between the Ministers of Foreign Affairs of Azerbaijan and Armenia ENG/RU, https://www.mfa.gov.az/en/news/no27623, (data dostępu: 5.09.2023).

[8] U.S. Department of State, Secretary Antony J. Blinken at a Closing Plenary Session with Armenian Foreign Minister Ararat Mirzoyan and Azerbaijani Foreign Minister Jeyhun Bayramov, https://www.state.gov/secretary-antony-j-blinken-at-a-closing-plenary-session-with-armenian-foreign-minister-ararat-mirzoyan-and-azerbaijani-foreign-minister-jeyhun-bayramov/, (data dostępu: 5.09.2023).

[9] A positive impetus to the negotiations? Baku and Yerevan on the Moscow meeting of foreign ministers, Jam news, https://jam-news.net/moscow-meeting-of-foreign-ministers/, (data dostępu: 5.09.2023).

[10] Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, Press remarks by President Charles Michel following the trilateral meeting with President Aliyev of Azerbaijan and Prime Minister Pashinyan of Armenia, https://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2023/05/14/press-remarks-by-president-charles-michel-following-the-trilateral-meeting-with-president-aliyev-of-azerbaijan-and-prime-minister-pashinyan-of-armenia/, (data dostępu: 5.09.2023).

[11] The Prime Minister of the Republic of Armenia, The meeting of Armenian Prime Minister, the Presidents of the Russian Federation and Azerbaijan was held in Moscow, https://www.primeminister.am/en/press-release/item/2023/05/25/Nikol-Pashinyan-trilateral-meeting/, (data dostępu: 5.09.2023).

[12] Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, Szczyt Europejskiej Wspólnoty Politycznej, 1 czerwca 2023, https://www.consilium.europa.eu/pl/meetings/international-summit/2023/06/01/, (data dostępu: 5.09.2023).

[13] Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, Press remarks by President Charles Michel following trilateral meeting with President Aliyev of Azerbaijan and Prime Minister Pashinyan of Armenia, https://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2023/07/15/press-remarks-by-president-charles-michel-following-trilateral-meeting-with-president-aliyev-of-azerbaijan-and-prime-minister-pashinyan-of-armenia/, (data dostępy: 5.09.2023).

[14] 1975 map should serve as basis for delimitation with Azerbaijan, says Armenian PM, Armenpress, https://armenpress.am/eng/news/1111447.html, (dostęp: 5.09.2023).

[15] Ministry of Foreign Affairs of Republic of Azerbaijan, No:304/23, Commentary on allegations made by Armen Grigoryan, Secretary of the Security Council of Armenia, during an interview to the Public Television on June 4, 2023, https://www.mfa.gov.az/en/news/no30423, (data dostępu: 5.09.2023).

[16] The Prime Minister of the Republic of Armenia, Prime Minister Nikol Pashinyan’s speech at the National Assembly during the discussion of the performance report of the Government Action Plan for 2021, https://www.primeminister.am/en/statements-and-messages/item/2022/04/13/Nikol-Pashinyan-Speech/, (data dostępu 5.09.2023).

[17]  The Prime Minister of the Republic of Armenia, The press conference of Prime Minister of Armenia Nikol Pashinyan took place, https://www.primeminister.am/en/interviews-and-press-conferences/item/2023/05/22/Nikol-Pashinyan-Press-Conference/, (data dostępu: 5.09.2023).

[18] Negotiations are going on very intensively: Secretary of Security Council, First Channel News, https://www.1lurer.am/en/2023/06/04/Negotiations-are-going-on-very-intensively-Secretary-of-Security-Council/940730, (data dostępu: 5.09.2023).

[19] President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev, Ilham Aliyev met with people who returned to the city of Lachin and presented house keys to them, https://president.az/en/articles/view/60027, (data dostępu: 5.09.2023).

[20] M.Musiał, Górski Karabach nie zazna pokoju. Nikt nie chce iść na kompromis, https://new.org.pl/2865,daleko_do_pokoju_w_karabachu.html, (data dostępu: 5.09.2023).

[21] G.Gavin, Fatal clashes in Nagorno-Karabakh as Armenia-Azerbaijan peace talks begin in DC, Politico, https://www.politico.eu/article/fatal-clashes-nagorno-karabakh-armenia-azerbaijan-peace-talks-begin/, (data dostępu: 5.09.2023).

[22] G. Gavin, Nagorno-Karabakh not under blockade, Azerbaijan insists, Politico, https://www.politico.eu/article/nagorno-karabakh-armenia-azerbaijan-blockade-checkpoint/, (data dostępu: 5.-09.2023).

[23] The International Committee of the Red Cross, Operational update on ICRC’s work across the Lachin Corridor, https://www.icrc.org/en/document/operational-update-icrcs-work-across-lachin-corridor, (data dostępu: 5.09.2023). 

[24] Ministry of Foreign Affairs of Republic of Armenia, The Republic of Armenia appealed to the UN Security Council with the request to convene an emergency meeting, https://www.mfa.am/en/press-releases/2023/08/12/arm_unsc/12135, (data dostępu: 5.09.2023).

[25] United Nations Security Council, Programme of Work Calendar of the Security Council activities, https://www.un.org/securitycouncil/events/calendar/, (data dostępu: 5.09.2023).

[26] United Nations, Lachin Corridor Must Be Reopened for Humanitarian Aid, Security Council Hears, as Speakers Urge Armenia, Azerbaijan to Normalize Relations, https://press.un.org/en/2023/sc15384.doc.htm, (data dostępu: 5.09.2023).