Kryzys energetyczny w państwach Azji Centralnej

Artykuł w skrócie:

Sektory energetyczne państw Azji Centralnej opierają się głównie na infrastrukturze z czasów Związku Radzieckiego.
Kryzys energetyczny w Azji Centralnej stanie się zjawiskiem permanentnym przynajmniej przez najbliższą dekadę,
Kazachstan i Uzbekistan podejmują inicjatywę w kierunku pokonania deficytu energetycznego poprzez budowę elektrowni atomowych i rozwój „zielonej” energetyki.

Władze państw regionu Azji Centralnej zignorowały ostrzeżenia synoptyków, którzy w listopadzie 2021 roku ostrzegali przed nadchodzącymi anomaliami pogodowymi. Prognozy okazały się trafne – w styczniu br. temperatura powietrza spadła do nawet -25 stopni Celsjusza. Były to największe mrozy od ponad pół wieku, które spowodowały awarię sieci energetycznej. Warunki atmosferyczne pokazały, że kraje regionu, przyzwyczajone do stosunkowo ciepłych zim, nie są dostatecznie przygotowane na nadejście ostrych mrozów. Skala problemu uniemożliwiła decydentów politycznym określenie tego mianem incydentu, black-out wymusił otwarte przyznanie, że w państwach regionu mamy do czynienia z kryzysem energetycznym.

Problemy z dostawami energii i gazu – styczeń 2023

Pierwszym krajem, w którym pojawiły się problemy z dostępem do energii był Kazachstan. W październiku miały miejsce poważne awarie w elektrowniach cieplnych Ekibastuz GRES- 1 i 2. W wyniku awarii wyłączono duże bloki energetyczne o mocy 500 MW. Zbiegło się to w czasie z remontem bloków energetycznych nr 2,4 i 7, których łączna moc wynosi 1500 MW. Należy dodać, że łączna moc dwóch wymienionych elektrowni w Ekibastuzie to 4500 MW. W wyniku prac remontowanych i awarii moc spadła do 2000 MW. Moce te mogły zapewnić ciągłość dostaw w przypadku lekkiej zimy.

Srogie mrozy sięgające nawet -30 stopni doprowadziły do pęknięcia rur, co stało się przyczyną odcięcia od ciepła 150 000 mieszkańców, a także szeregu instytucji pożyteczności publicznej[1].

Doraźne działania zostały podjęte dopiero po interwencji prezydenta Kasyma Żomarta Tokajewa w dniu 6 lutego 2023 roku. Dwa miesiące w mieszkaniach Ekibastuza było około 5 stopni Celsjusza, gdzie minimalna temperatura powinna wynosić 18 stopni.

Na początku grudnia w mediach społecznościowych pojawiły się pierwsze nagrania, że w uzbeckich szpitalach, szkołach i przedszkolach nie było prądu, gazu ani ogrzewania. Podobny problem dotknął odbiorców prywatnych. Masowe wyłączenia gazu i prądu podczas ekstremalnych mrozów miały miejsce nie tylko w odległych regionach, gdzie ludzie są przyzwyczajeni do takich trudności, ale także w Taszkencie.

4 grudnia władze stolicy w oficjalnym oświadczeniu przyznały, że występują trudności w zapewnieniu ciągłych dostaw prądu i gazu. Jednocześnie zaznaczają, że zasoby się wyczerpują. Braki w dostawie ciepła, elektryczności i gazu w regionach doprowadziły do gromadzenia się obywateli przed budynkami użyteczności publicznej w celu wyrażanie niezadowolenia z panującej sytuacji. Aby zapewnić gaz i ogrzewanie jak największej liczbie gospodarstw domowych rząd zakazał sprzedaży gazu na stacjach paliw, z wyjątkiem dla pojazdów obsługujących komunikację miejską[2]. Dodatkowo ogłoszono wstrzymanie eksportu gazu za granicę. Od 13 grudnia pojawiły się grafiki godzin, w których zostanie odłączony gaz i prąd w poszczególnych regionach, a przedsiębiorcom z sektora usług zalecono, aby otwierali swoje biznesy jedynie w godzinach 10:00-17:00[3].

Kolejnym działaniem było poszukiwanie winnych. „Kozłami ofiarnymi” stali się liderzy z branży energetycznej – zamknięto kilku dyrektorów oddziałów regionalnych państwowych przedsiębiorstw energetycznych, stawiając im zarzuty rzekomego naruszenia prawa i nieodpowiedzialności[4]. Wprowadzenie ograniczeń nie wpłynęło na poprawę sytuacji. Od 12 stycznia w 3-milionowym Taszkencie nastąpił całkowity black-out energetyczny. W związku, z czym 16 stycznia prezydent zdymisjonował Hokima Taszkentu, jednak nie wpłynęło to na przywrócenie ciągłości dostaw energii. Do końca stycznia w całym kraju występowały znaczące ograniczenia w dostępie do energii elektrycznej i cieplnej.

Kryzys energetyczny w regionie powstał na zasadzie efektu domina. Okazało się, że pomimo posiadania znaczących złóż gazu przez Uzbekistan, rynek wewnętrzny zaopatrywany był poprzez import gazu z sąsiedniego Turkmenistanu, który w styczniu wstrzymał dostawy, a od grudnia ograniczał wielkość dostaw[5]. Spowodowało to ograniczenie pracy 10 z 12 największych elektrowni cieplnych w Republice Uzbekistanu. Konieczność walki z kryzysem wewnętrznym wymusiło na uzbeckim kierownictwie odcięcie dostaw prądu do Afganistanu i znaczącego ograniczenia dostaw do Kirgistanu[6]. Z kolei władze Kirgistanu obawiając się wzrostu masowego niezadowolenia wśród obywateli, zwiększyły produkcję w elektrowniach wodnych, co poskutkowało koniecznością nadliczbowych zrzutów wody ze zbiorników, co natomiast spowodowało podtopienia w uzbeckiej części Kotliny Fergańskiej.

Wprowadzenie ograniczeń wewnętrznych doprowadziło do awarii głównej sieci energetycznej Azji Centralnej łączącej miasta Ałmaty-Taszkent-Biszkek. 25 stycznia br. kazachski system bezpieczeństwa energetycznego odnotował znaczną nierównowagę w skali dostępności energii na rynku wewnętrznym[7]. Okazało się, że Kirgistan i Uzbekistan w związku z trudnościami wewnętrznymi zwiększyły pobór energii elektrycznej z południa Kazachstanu. W celu zniwelowania nierównowagi Kazachstan zwiększył przepływ z północny, który okazał się znacznie większy niż możliwości przepustowe sieci, co doprowadziło do awarii całej magistrali przesyłowej. Brak przepływu energii tym korytarzem spowodował wstrzymanie pracy 4 elektrowni cieplnych w Uzbekistanie: Taszkent, Syrdaria, Talimarjan i Turakurgan, co spowodowało odcięcie prądu w Kotlinie Fergańskiej i Taszkencie. Przerwy w dostawie prądu dotarły aż do miasta Nawoi położonego 468 km od stolicy. W Ałmaty wyłączono prąd w kilku dzielnicach, natomiast utrudnienia w dostępności energii elektrycznej dotknęły cały Południowy Kazachstan. W stolicy Kirgistanu, Biszkeku w następstwie odcięcia od dostaw energii zgasła sygnalizacja świetlna oraz przestał działać system bankowy[8].

Główne powody kryzysu energetycznego w poszczególnych państwach regionu

Zaczynając od black-out, który dotknął Ałmaty, Biszkek i Taszkent należy zaznaczyć, że był to pierwszy raz w historii zunifikowanego systemu energetycznego Azji Centralnej, gdzie doszło do awarii na taką skalę. Generalnym powodem jest brak koordynacji i skokowy przyrost liczby ludności w regionie.

W czasach radzieckich funkcjonował Zjednoczony System Energetyczny Azji Centralnej. Obejmował on 83 elektrownie w Kazachstanie, Kirgistanie, Tadżykistanie, Turkmenistanie i Uzbekistanie. System z centrum koordynacyjnym w Taszkencie umożliwiał kontrolowanie obciążeń szczytowych i przepływów mocy z jednego obszaru do drugiego, zwiększając stabilność sieci elektroenergetycznej.

Istotą systemu była korzystna wymiana surowców odnawialnych na paliwo. Kirgistan i Tadżykistan otrzymywały surowce od pozostałych państw, w zamian latem przesyłały wodę do nawodnienia pól uprawnych[9].

Po rozpadzie ZSRR system wymiany załamał się. Byłe republiki radzieckie przeszły na zasady wymiany handlowej. Kazachstan i Uzbekistan otrzymywały wodę, ale w zamian musiały dostarczać węgiel, gaz i ropę po preferencyjnych cenach Kirgistanowi i Tadżykistanowi. Nieopłacalność takiego procesu generował liczne naruszenia. W następstwie czego Turkmenistan wystąpił z porozumienia w 2003 roku, a Tadżykistan w 2009 roku[10]. W latach 2009-2019 brak porozumień dotyczących Zjednoczonego Systemu Energetycznego Azji Centralnej doprowadził do rozprzestrzenienia się kryzysu na cały region. W okresie zimowym normą stały się niedobory gazu i przerwy w dostawie prądu.

Powrót do starej formuły jest niewystarczający z powodu skokowego przyrostu liczby ludności w regionie. W latach 1991-2021 liczba ludności Tadżykistanu wzrosła z 5,556 mln do 9,75 mln (+75%), Uzbekistanu z 20,95 mln do 34,92 mln (+66%), Turkmenistanu z 3,822 mln do 6,342 mln (+64%), Kirgistanu z 4,464 mln do 6,692 mln (+49%), Kazachstanu z 16,45 mln do 19,0 mln (+15%)[11]. Sumarycznie liczba mieszkańców Azji Centralnej w ciągu trzech dekad wzrosła o 50% z 51,242 mln do 76,704 mln, natomiast nie nastąpił znaczący rozwój infrastruktury energetycznej. Większość państw regionu dokonuje jedynie pilnych napraw i procesu modernizacyjnego elektrowni odziedziczonych po Związku Radzieckim. W fatalnym stanie jest również sieć przesyłowa. Nieoficjalna deprecjacja sieci energetycznych wynosi co najmniej 65% całości infrastruktury.

Najtrudniejsza sytuacja w sektorze energetycznym występuję w Kirgistanie, gdzie ponad 90% energii wytwarzanej jest przez elektrownie wodne, a niedobór zasobów wodnych spowodowany suszami od wielu lat pogłębił ten problem. Woda gromadzona w zbiorniku Toktogulskim wykorzystywana jest do 40% krajowej produkcji energii. Dla utrzymania ciągłości produkcji energii konieczne jest zmagazynowanie w nim min. 16-17 mld m³ wody, natomiast w zbiorniku znajduje się około 10 mld m³ wody[12]. W następstwie czego od 2021 roku w całym kraju dochodzi do przerw w dostawach prądu, które są tłumaczone planowanymi naprawami.

Kazachski sektor energetyczny oparty jest głównie na węglu. Ostatnie problemy kopalni w Ekibastuzie doprowadziły do spadku ogólnokrajowego wydobycia. Według danych w 2022 roku wydobycie wyniosło 108 mln ton, natomiast rok wcześniej 116 mln ton[13]. Dodatkowo posiadanie większości udziałów przez kapitał rosyjski w złożu Bogatyr w Ekibastuzie powoduje, że większość wydobywanego węgla trafia na rynek rosyjski. Szczególnie ten proces uległ intensyfikacji wraz z rozpoczęciem wojny w Ukrainie, co odbiło się na bezpieczeństwie energetycznym Kazachstanu. Dodatkowym problemem kazachskiego sektora energetycznego są niskie ceny za energię. Protesty styczniowe wymusiły utrzymanie niskich, społecznie akceptowalnych cen. Te z kolei wpłynęły na ulokowanie w Kazachstanie farm kryptowalut, co przełożyło się na braki w dostępności prądu. Jeszcze przed kryzysem w listopadzie w godzinach szczytu brakowało koło 600 MW energii[14].

W ciągu ostatniego roku uzbeckie elektrownie wodne z powodu braku wody musiały zmniejszyć produkcję energii elektrycznej o prawie 30%[15]. Uzbekistan pozyskuje jednak większość energii z procesu spalania gazu ziemnego, którego nie powinno brakować. Na terytorium tego państwa potwierdzone są złoża o wielkości 2 bilionów m³. Problemem jest jednak nieudolna eksploatacja złóż i problemy logistyczne związane z wyeksploatowaniem infrastruktury. W 2020 roku poziom wydobycia oscylował na poziomie 63 mld m³, przy średnim zużyciu wewnętrznym na poziomie 46-53 mld m³. Produkcja za rok 2022 wyniosła 40 mld m³, nie mogąc pokryć zapotrzebowania lekkiego sezonu grzewczego[16]. Anomalie pogodowe doprowadziły do sytuacji, w której rzeczywiste zapotrzebowanie wzrosło do 70 mld m³.

Tadżykistan jest największym producentem energii wodnej w całym regionie. Elektrownie wodne dostarczają 95% energii elektrycznej[17]. Już w 2013 roku według danych Banku Światowego około 70% populacji doświadczało niedoboru energii w okresie zimowym. Sytuacja przez lata ulegała pogorszeniu, dlatego w 2021 roku rząd obiecał zaprzestać eksportu energii. Wypełnienie tej obietnicy stało się nierealne, gdyż oznaczałoby gigantyczne straty dla budżetu państwa, który i tak co roku odnotowuje deficyt.

Turkmenistan ma czwarte pod względem wielkości rezerwy gazu ziemnego na świecie – 19,5 bln m³. Pomimo tego w kraju występują trudności z zaopatrzeniem w ten surowiec. Wynika to głównie z polityki energetycznej państwa nastawionej na eksport.

Według oficjalnych danych za rok 2021 wydobycie wyniosło prawie 84 mld m³ gazu ziemnego z czego 35 mld m³ zostało wysłanych do Chin w ramach spłaty kredytów na modernizację miejsc wydobycia, zakładów przetwórstwa i budowy gazociągu Turkmenistan – Chiny.

Do Rosji Aszchabad wysyła ok. 10 mld m[18]. Znaczącymi odbiorcami są również Kazachstan (ok. 1,5 mld m³ i Uzbekistan (ok. 2 mld m³)[19]. Po zsumowaniu na użytek wewnętrzny powinno pozostać 35,5 mld m³.W rzeczywistości kraj ten eksportuje znacznie więcej, przez co w kraju panuje chroniczny kryzys energetyczny. W celu oszczędzania energii elektrycznej władze stosują oryginalne metody jedną z nich jest nakaz zdemontowania klimatyzatorów w kraju, w którym w lecie temperatura osiąga nawet 50 stopni.

Możliwości rozwiązania kryzysu

W przypadku Kirgistanu i Tadżykistanu w kontekście opadającego poziomu wód konieczne jest wypracowanie porozumień z państwami sąsiednimi. Same mogą starać się zwiększyć swoje bezpieczeństwo energetyczne poprzez inwestowanie w lokalne hydroelektrownie, a nie wielkie inwestycje. Doskonałym przykładem utopienia środków jest Roguńska Hydroelektrownia w Tadżykistanie, która budowana jest od 1976 roku. Według założeń projektowych miała ona mieć moc 3600 MW, natomiast w 2018 roku uruchomiono dopiero pierwszy agregat o mocy 120 MW, drugi uruchomiono w 2019 roku. Łączne nakłady na tą inwestycję przekroczyły już ponad 400 mln USD, a według prezydenta potrzeba jeszcze 3,9 mld USD[20].

W przypadku Kazachstanu i Uzbekistanu konieczna jest budowa nowych elektrowni. Wynika to z faktu, że większość eksploatowanych została wybudowana ponad 50 lat temu. Dla przykładu Aksuyskaya Elektrociepłownia w obwodzie pawłodarskim została uruchomiona w 1968 roku, bloki gazowe w obwodzie żambylskim działają nieprzerwanie od 1967 roku. W Uzbekistanie sytuacja wygląda podobnie – elektrownia cieplna w Taszkencie została zbudowana w 1963 roku, w Karakałpakstanie i okolicach Nawoi na początku lat 60. XX wieku.

Najskuteczniejszym rozwiązaniem dla obu państw byłoby wybudowanie elektrowni atomowej. W Kazachstanie dyskusje na ten temat trwają od 20 lat. Głównym problemem jest wybór wykonawcy, czy ma być to rosyjski RosAtom czy może firmy amerykańskie albo francuskie. Według oficjalnych komunikatów wybór wykonawcy ma nastąpić w 2023 roku. Władze zakładają, że elektrownie uda się wznieść w ciągu 10 lat. Przy optymistycznych prognozach pierwszy taki obiekt powstanie około 2035 roku[21]. Sąsiedni Uzbekistanu w 2017 roku zawarł porozumienie o współpracy w kwestii elektrowni atomowej z rosyjską firmą RosAtom. Według planu ma ona zostać oddana do użytki w 2033 roku. W pierwotnych planach miał to być rok 2028[22].

Innym sposobem wyjścia z kryzysu mógłby być rozwój „zielonej” energii. Kazachstan w założeniach programowych dąży do zwiększenia udziału OZE do 10% do 2030 roku i do 50% w 2050 roku. Tylko w latach 2022-2026 kraj ten planuje przeznaczyć na ten cel 2,5 mld USD. Uzbekistan przy wsparciu zachodnich inwestorów planuje zwiększyć udział „zielonej” energii do 25% do 2030 roku[23].

Podsumowanie

Państwa Azji Centralnej stoją przed poważnym wyzwaniem muszą dokonać transformacji sektora energetycznego, który od upadku ZSRR był jedynie poddawany liftingowi, zapewniającemu przetrwanie infrastruktury przez kolejne lata. W obecnej sytuacji niezbędne jest podjęcie działań inwestycyjnych nastawionych na szeroką modernizację i budowę nowych sieci energetycznych.

Nie będzie to jednak możliwe bez wsparcia zewnętrznego. W czerwcu 2021 roku Uzbekistan na cel modernizacji sieci i rozwoju zielonej energii uzyskał łącznie 423 mln USD od Banku Światowego w ramach niskooprocentowanego kredytu. Realizowane projekty pomogą zmodernizować i rozbudować 22 przestarzałe stacje wysokiego napięcia, a także zbudować nową stację i linie przesyłowe w 11 regionach Uzbekistanu. Dodatkowo nastąpi cyfryzacja procesu zarządzania siecią przesyłową[24]. Pomimo wsparcia są to środki zbliżające Uzbekistan do unowocześnienia sektora energetycznego. Na modernizację całego sektora potrzeba około 20 mld USD, co jest sumą nieosiągalną.

Ministerstwo Energetyki Republiki Kazachstanu przyjęło plan zwiększenie mocy jednolitego systemu energetycznego państwa o 17,5 GW do 2035 roku poprzez budowę nowych elektrowni. Plan jest bardzo ambitny zakładając, że sama elektrownia atomowa ma zapewniać 2,4 GW. Podobnie jak w przypadku Uzbekistanu problem rozbija się o kwestie finansowania.

W najgorszym położeniu są Tadżykistan i Kirgistan, które nie są w stanie za środki własne znieść nowych obiektów. Najdogodniejszym rozwiązaniem byłaby modernizacja sieci, jednak ze względu na trudności finansowe musiałoby to zostać dokonane przez inwestorów zewnętrznych, a żeby wykazywali oni tym zainteresowanie konieczne byłoby sprywatyzowanie sektora energetycznego, co nie jest możliwe ze względu na jego strategiczność dla obu państw.

Podsumowując zaniedbania z ostatnich 30 lat są nie do odrobienia w krótkim czasie. Zatem w perspektywie co najmniej dekady będziemy świadkami kolejnych black-outów energetycznych w państwach centralnoazjatyckich.

Foto: PAP/EPA

[1] ИА Красная Весна, Президент Казахстана поручил стабилизировать температуру в домах Экибастуза, 06.02.2023, https://rossaprimavera.ru/news/91a8eef9, dostęp: 22.02.2023.

[2] У. Маниязова, Энергетический коллапс в Узбекистане. Как медиа освещают проблемы с перебоями света и газа, NEW REPORTER, 09.12.2022, https://newreporter.org/2022/12/09/energeticheskij-kollaps-v-uzbekistane-kak-media-osveshhayut-problemy-s-pereboyami-sveta-i-gaza/, dostęp 22.02.2023.

[3] Gazeta.uz, График отключений электричества в Узбекистане опубликуют в ближайшие дни — глава Минэнерго, 09.12.2022, https://www.gazeta.uz/ru/2022/12/09/energy/, dostęp: 22.02.2023.

[4] GAZETA.UZ, Задержаны несколько руководителей энергетических предприятий Узбекистана, 12.12.2022, https://www.gazeta.uz/ru/2022/12/12/criminal-proceedings/, dostęp: 22.02.2023.

[5] GAZETA.UZ, Туркменистан временно прекращал экспорт газа в Узбекистан, поставки должны возобновиться, 14.01.2023, https://www.gazeta.uz/ru/2023/01/14/gas/, dostęp 22.02.2023.

[6] NEFTEGAZ.RU, Узбекистан даже полностью прекратил экспорт газа, настолько не хочет газотранспортного союза с РФ и РК?, 08.12.2022, https://neftegaz.ru/news/gazoraspredelenie/762088-uzbekistan-polnostyu-prekratil-eksport-gaza/, dostęp: 22.02.2023.

[7] B. Abdülkerimov, et al., Блэкаут в Центральной Азии актуализировал вопрос энергетической безопасности стран, 27.01.2022, ANADOLU AGENCY, https://www.aa.com.tr/ru/, dostęp: 22.02.2023.

[8] C. Кругликова, Азия в кольце тьмы, NOVAYA GAZETA, 25.01.2022, https://novayagazeta.ru/articles/2022/01/25/aziia-v-koltse-tmy, dostęp: 22.02.2023.

[9] MINENERGY.UZ, Что такое Единая Энергосистема Центральной Азии, почему ее называют «энергетическим кольцом» и зачем она нужна? На все эти вопросы минэнерго отвечает, 28.01.2022, https://minenergy.uz/ru/news/view/1777, dostęp: 22.02.2023.

[10] Ibidem.

[11] Dane Banku Światowego, www.worldbank.org

[12] А. Якубов. А. Григорянц, Тьма центральноазиатская. Почему Ташкент, Алматы и Бишкек остались без электричества, и когда ждать следующего блэкаута, MEDIAZONA, 26.01.2022, https://mediazona.ca/article/2022/01/26/blackout, dostęp 22.02.2023.

[13] KAPITAL.KZ, За пять месяцев Казахстан экспортировал 13,7 млн тонн угля, 27.07.2022, https://kapital.kz/economic/107677/za-pyat-mesyatsev-kazakhstan-eksportiroval-13-7-mln-tonn-uglya.html, dostęp 22.02.2023; Д. Сериков, Казахстан увеличил добычу угля ради Европы, INBUSINESS.KZ, 19.12.2022, https://inbusiness.kz/ru/news/kazahstan-uvelichil-dobychu-uglya-radi-evropy, dostęp 22.02.2023.

[14] SPUTNIK KAZAKHSTAN, Как в Казахстане будут регулировать майнинг криптовалют, 07.12.2022, https://ru.sputnik.kz/20221207/kak-v-kazakhstane-budut-regulirovat-mayning-kriptovalyut-30085997.html, dostęp 22.02.2023.

[15] А. Якубов. А. Григорянц, op.cit.

[16] Ibidem.

[17] Н. Рыскулова, „Ехали на том, что досталось от СССР, и вот приехали”. Как холода обнажили энергетический кризис в Центральной Азии, BBC News, 12.02.2023, https://www.bbc.com/russian/features-64603305, dostęp 22.02.2023.

[18] NEWS CENTRAL ASIA, В 2023 году “Газпром” закупит у Туркменистана 5 млрд.кубометров газа, 11.12.2022, https://www.newscentralasia.net/2022/12/11/v-2023-godu-gazprom-zakupit-u-turkmenistana-5-mlrd-kubometrov-gaza/, dostęp: 22.02.2023.

[19] TURKMEN PORTAL, Туркменистан поставляет до 12,6 миллиона кубометров газа в сутки в соседний Узбекистан, 25.01.2023, https://turkmenportal.com/blog/57106/turkmenistan-postavlyaet-do-126-milliona-kubometrov-gaza-v-sutki-v-sosednii-uzbekistan, dostęp 22.02.2023; INFORM.KZ, Казахстан готов нарастить импорт газа из Туркменистана до 1,5 млрд кубометров в год, 15.10.2022, https://www.inform.kz/ru/kazahstan-gotov-narastit-import-gaza-iz-turkmenistana-do-1-5-mlrd-kubometrov-v-god_a3990946, dostęp 22.02.2023.

[20] TOP TJ.COM, Русло реки Вахш перекрыто для возведения плотины Рогунской ГЭС, 29.10.2016, https://www.toptj.com/News/2016/10/29/ruslo-reki-vakhsh-perekryto-dlya-vozvedeniya-plotiny-rogunskoy-ges, dostęp 22.02.2023.

[21] NEFTE GAZ.RU, Сага о казахской АЭС. Казахстан снова готовится к строительству АЭС. Потихоньку, 12.01.2023, https://neftegaz.ru/news/nuclear/766038-kazakhstan-gotovitsya-k-stroitelstvu-aes/, dostęp 22.02.2023.

[22] SPOT.UZ, Строительство АЭС позволит Узбекистану вступить в элитный клуб — Financial Times, 15.01.2019, https://www.spot.uz/ru/2019/01/15/ft-atom/, dostęp 22.02.2023.

[23] А. Якубов. А. Григорянц , op. cit.

[24] KUN.UZ, Работы по модернизации-реконструкции высоковольтных электрических сетей и подстанций будут продолжены при поддержке Всемирного банка, 16.07.2022, https://kun.uz/ru/news/2022/07/16/raboty-po-modernizatsii-rekonstruksii-vysokovoltnyx-elektricheskix-setey-i-podstansiy-budut-prodoljyeny-pri-podderjke-vsemirnogo-banka, dostęp 22.02.2023.