Artykuł w skrócie:
– Pomimo dość krótkiej historii niemieckiej obecności w Gruzji, pozostawiła ona wiele znaczących śladów w historii tego południowokaukaskiego kraju.
– Zacieśnianie wzajemnych stosunków miało między innymi zdecydować o suwerenności państwa gruzińskiego, położonego między dwoma decydującymi graczami w regionie – Turcją i Rosją.
– Niemcy do dziś pozostają jednym z najważniejszych partnerów Gruzji.
Początek i kształtowanie się dwustronnych relacji
Historia aktywności niemieckiej w Gruzji sięga XIX wieku. Zanim Niemcy osiedlili się w Gruzji, Imperium Rosyjskie od 1763 roku zaczęło zachęcać niemieckich obywateli do osiedlania się na terenie Cesarstwa. Niemiecka imigracja miała służyć ożywieniu gospodarczemu regionu, zaś władze rosyjskie zachęcały do osiedlenia się na terenie dzisiejszej Gruzji przede wszystkim niemieckich chłopów, którzy cierpieli w związku z inwazją Napoleona, prześladowaniem, przymusowym poborem do wojska, wysokim opodatkowaniem i nietolerancją religijną[1].
W latach 1918-1921 na terytorium Rosji, liczne narodowości zaczęły ubiegać się o niepodległość, w tym Gruzini.22 kwietnia 1918 roku powstała Zakaukaska Federacyjna Republika Demokratyczna (ZFRD), obejmująca Gruzję, Armenię i Azerbejdżan[2]. Oddzielenie się Zakaukazia od Rosji było motywowane głównie zagrożeniem okupacji ze strony wojsk tureckich. Tymczasem Niemcy dążyły do ograniczenia dominacji tureckiej w regionie południowo-kaukaskim.
Niemcy były jedynym państwem, które rzeczywiście chciało wziąć Gruzję pod swój protektorat[3] – pod warunkiem wystąpienia strony gruzińskiej z Federacji Zakaukaskiej[4]. Strona niemiecka nawiązała bliższe relacje z państwem gruzińskim, ze względu na uznanie Gruzji przez Niemcy[5], uzgodnienie wymiany przedstawicieli dyplomatycznych[6], uniemożliwienie podporządkowania Gruzji Turcji, oraz zainteresowanie strony niemieckiej eksploatacją i wywozem surowców mineralnych na terenie Gruzji (w szczególności manganu[7]), korzystanie i rozbudowę sieci kolejowej oraz rozwój infrastruktury wojskowej na terenie państwa gruzińskiego[8]. Z kolei Gruzini zdecydowali się na bliższą współpracę wojskową z Niemcami ze względu na niewielką siłę Gruzji, brak możliwego wsparcia ze strony Ormian (którzy mieli pewne roszczenia terytorialne wobec Gruzji[9]), a także odczuwanie mniejszego zagrożenia w stosunku do Niemiec niż do Turcji.
28 maja 1918 roku w Poti podpisano umowy polityczno-wojskowo-gospodarcze między rządem gruzińskim a niemieckim. Na mocy wzajemnych porozumień zostały określone następujące postanowienia: nawiązanie wstępnych stosunków politycznych między dwoma krajami, wkroczenie wojsk niemieckich do Gruzji i eksport surowców z państwa gruzińskiego do Niemiec (w szczególności manganu)[10]. Ponadto, Niemcy zobowiązały się bronić Gruzji przed nadmiernymi żądaniami Turcji. W zamian za obronę, Gruzja miała zgodzić się na transport wojsk i sprzętu wojskowego przez terytorium państwa gruzińskiego oraz budowę niemieckich baz wojskowych na tym obszarze[11]. Od czerwca 1918 roku do Gruzji napłynęło 20 tysięcy niemieckich żołnierzy[12].
Stosunki niemiecko-gruzińskie zaczęły się pogarszać, gdy Niemcy odczuwały coraz większe skutki porażek na frontach[13]. Mimo iż ograniczono ingerencję ze strony Turcji, uznana została przez Związek Radziecki niepodległość Gruzji i zachowano spójność państwa gruzińskiego, ale do czasu, gdy Niemcy skapitulowali i wycofali się ze wszystkich zajętych obszarów[14]. Ponadto, Niemcy byli bardziej zainteresowani eksploatacją i wywozem surowców niż obroną państwa gruzińskiego. W związku z wymienionymi działaniami Niemców na terenie państwa gruzińskiego, zachodni sojusznik zaczął coraz częściej być postrzegany jako okupant[15].
Niemcy wobec Gruzji po 1992 roku
Oficjalne stosunki niemiecko-gruzińskie zostały nawiązane ponownie dopiero 13 kwietnia 1992 roku, po upadku Związku Sowieckiego, powstaniu państwa gruzińskiego oraz zjednoczenia Niemiec. RFN były pierwszym państwem, które uznało niepodległość Gruzji. W 1992 roku otwarta została Ambasada Niemiec w Gruzji, w 1993 roku natomiast – Ambasada Gruzji w Niemczech. Od momentu nawiązania bilateralnych relacji, podpisano około 50 umów obejmujących takie obszary współpracy jak między innymi: promocja i wzajemna ochrona inwestycji, dochody i unikanie podwójnego opodatkowania, obrona, współpraca techniczna i finansowa, walka z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem[16].
Polityka i bezpieczeństwo
W kontekście polityki, bliska jest współpraca niemiecko-gruzińska poprzez działalność fundacji z Niemiec w Gruzji, takich jak: Friedricha Eberta, Konrada Adenauera, Heinricha Bölla, czy Friedricha Naumanna. Biura tych (i innych) niemieckich organizacji pozarządowych działających w sferze politycznej podejmują aktywność w następujących dziedzinach: wspieranie pokojowej polityki współpracy; promocja praw człowieka; promocja tworzenia i konsolidacji struktur społecznych, demograficznych i konstytucyjnych; promocja związków zawodowych i społeczeństwa obywatelskiego; wspieranie badań społeczno-politycznych i historycznych[17]; promocja dialogu między polityką, ekonomią, przyrodą i społeczeństwem[18]; promocja ekologii i solidarności międzyludzkiej oraz powstrzymanie się od przemocy[19].
Skupiając się na relacjach niemiecko-gruzińskich w wymiarze politycznym, warto zwrócić uwagę na stanowisko Niemiec wobec konfliktu w Gruzji z 2008 roku. Podczas konfliktu Niemcy jednoznacznie postawiły na dialog ze stroną rosyjską, wspierając zabiegi mediacyjne podejmowane przez Francję w imieniu UE. Jednocześnie Niemcy wyraziły sprzeciw wobec zaprzeczania granic Gruzji i podważaniu legalności władz gruzińskich. Co ciekawe, za rządów Gerharda Schrödera[20] w latach 1998-2005 nie przywiązywano szczególnej uwagi do rosyjskiej agresji. Za kanclerstwa Angeli Merkel natomiast częściej podkreśla się Rosję jako podmiot niosący zagrożenie dla stabilności na arenie międzynarodowej[21]. Niemcy pełniły więc w dużej mierze rolę arbitra podczas kryzysu. Ze względu na geopolityczne położenie, RFN starała się zapobiec ewentualnemu konfliktowi amerykańsko-rosyjskiemu – bowiem Niemcy mają ścisłe stosunki gospodarcze z Rosją[22].
Niemcy wspierają Gruzję w integracji tego państwa ze strukturami euroatlantyckimi. Jednym z przykładów wsparcia niemieckiego dla partnera gruzińskiego w tym wymiarze, jest przystąpienie Gruzji do Układu Stowarzyszeniowego z Unią Europejską. Strona niemiecka również dalej wspiera partnera południowokaukaskiego w akcesji do UE. Wsparcie to jest realizowane poprzez rozszerzanie instrumentów obecnie wykorzystywanych, jak oznajmiła kanclerz RFN Angela Merkel podczas ostatniej wizyty w Tblisi 23 sierpnia 2018 roku. Szefowa niemieckiego rządu wyraziła również zainteresowanie zacieśnianiem relacji między dwoma państwami, w szczególności w aspekcie gospodarczym i kulturowym[23]. Podczas wizyty zagranicznej, niemiecka polityk skrytykowała stałą obecność żołnierzy rosyjskich w separatystycznych regionach Gruzji (Abchazja i Osetia Południowa) oraz opowiedziała się za integralnością terytorialną Gruzji[24]. Berlin również popiera intensyfikację współpracy NATO-Gruzja[25] oraz stworzenie trójstronnego formatu kooperacji parlamentarnej Niemcy-Francja-Gruzja[26].
Kultura i Edukacja
W obszarze kultury i edukacji działają między innymi takie organizacje jak: Fundacja Heinricha Bölla, Instytut Goethego w Tbilisi i Niemiecka Centrala Wymiany Akademickiej. Przede wszystkim, zapewniają one możliwości kształcenia gruzińskich studentów i naukowców (w tym zapewniają naukę języka niemieckiego). Organizacje umożliwiają również prowadzenie badań na niemieckich uniwersytetach i instytucjach naukowych oraz zapewnienie wymiany międzynarodowej. Oprócz tego, w ramach stosunków niemiecko-gruzińskich realizowane są takie inicjatywy jak między innymi: Dni Kultury Gruzińskiej w Berlinie i Forum Niemiecko-Gruzińskie[27].
W szczególności istotna jest ta druga forma współpracy, która organizowana jest co roku (od 2012 roku) i stanowi pole szerokich dyskusji w ramach dwustronnych stosunków. Forum bilateralnych stosunków Niemiec z Gruzją skupia parlamentarzystów, członków rządów, przedstawicieli środowisk akademickich, think-tanków i mediów z obu państw, którzy uczestniczą w licznych konferencjach. Spotkania te umożliwiają opracowanie wspólnych rekomendacji i wdrażanie działań sprzyjających rozwojowi wzajemnych stosunków. W ramach dotychczasowych forum i konsultacji, uzgodniono między innymi konieczność badania dwustronnych stosunków odnośnie do wspólnej historii i interesów, obalanie stereotypów wzajemnych relacji, utworzenie ośrodka badawczego po obu stronach oraz wzmacnianie i pogłębianie bilateralnych stosunków[28]. Ponadto, forum współpracy ma przyczyniać się do przyciąganiu długoterminowych inwestycji z Niemiec do Gruzji, zwiększeniu dostępu do niemieckich technologii i możliwości edukacji biznesowej. Wypracowane wspólnych zaleceń i działań ma pomóc zbliżeniu Gruzji do Unii Europejskiej oraz zwiększyć dostęp niemieckich firm do rynku Kaukazu Południowego i Azji Środkowej.
Gospodarka
Przedsiębiorcy z Niemiec są zainteresowani aktywnością gospodarczą w Gruzji. W państwie gruzińskim działa z powodzeniem wiele niemieckich firm, takich jak między innymi: HeidelbergCement, Kauf, Henkel. Przedsiębiorcy znad Renu biorą udział w forach biznesowych służących zwiększeniu niemieckich przedsiębiorstw w państwie ze stolicą w Tbilisi – cel ten realizowany jest również przez Niemieckie Stowarzyszenie Biznesu w Gruzji (powstałe w 2007 roku) reprezentujące Niemiecką Izbę Handlową w regionie południowokaukaskim[29]. Stowarzyszenie to uczestniczy ponadto w rozwoju stosunków gospodarczych między dwoma partnerami oraz reprezentowania niemieckich interesów biznesowych na szczeblu lokalnym[30]. Organizacja świadczy również wiele usług dla małych i średnich przedsiębiorców, którzy chcą organizować targi i konferencje w Gruzji. Poprzez rozmaite działania stowarzyszenia, firmy te uzyskują informacje dotyczące funkcjonowania działalności gospodarczej w Gruzji, jak również wsparcie w wejściu na rynek gruziński. Organizacja zajmuje się też poszukiwaniem partnerów biznesowych i rekrutacją pracowników, oraz zapewnieniem usług biurowych i tłumaczeniowych[31].
Ponadto, w Gruzji działają inne instytucje, które służą zwiększonej aktywności Niemiec w tym kraju – do najważniejszych należą Niemieckie Towarzystwo Współpracy Międzynarodowej (GIZ) i Bank Rozwoju (KfW) [32].
GIZ (utworzone w 2011 roku) podejmuje działania służące poprawieniu efektywności i promocji współpracy rozwojowej, generacji dodatkowych oszczędności oraz przekonywaniu gruzińskich decydentów politycznych do realizacji projektów gospodarczych[33]. Jednym z projektów w wymierzę gospodarczym realizowanym przez stowarzyszenie jest Private Sector Development and Technical Vocational Education and Training, South Caucasus (2017-2023), służący rozwojowi sektora prywatnego i technicznych oraz zdobywaniu technicznego kształcenia i szkolenia zawodowego na Kaukazie Południowym. Inicjatywa realizowana była również w Gruzji i do tej pory przyniosła liczne korzyści dla firm gruzińskich. Dzięki realizacji projektu przedsiębiorstwa z Gruzji utworzyły klastry oraz wspólnie pracują nad poprawą jakości swoich produktów i rozwijaniem zakresu świadczonych usług. W ciągu dwóch lat od rozpoczęcia przedsięwzięcia, firmy winiarskie zwiększyły sprzedaż produktów do UE o 68%, a ich obroty wzrosły o 121% (w tym samym okresie). Oprócz tego, w ramach programu uruchomiono pierwszy podwójny kurs szkolenia zawodowego dla winiarzy (pod koniec 2016 roku)[34].
Z kolei KfW (powstały w 1993 roku) działający w imieniu rządu RFN wspiera projekty w zakresie: energetyki, rozwoju infrastruktury komunalnej, ochrony środowiska i zasobów naturalnych oraz szkolenia zawodowego[35]. Niemcy są najważniejszym donatorem w sektorze energetycznym Gruzji. Zaangażowanie to przejawia się między innymi w realizacji inwestycji infrastrukturalnych, służących wydajnemu wytwarzaniu i dystrybucji energii. Niemcy promują też wytwarzanie energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii. Dzięki zaangażowaniu Banku Rozwoju, Gruzja doprowadziła do stabilizacji dostaw energii elektrycznej, jak również została pełnoprawnym członkiem Europejskiej Unii Energetycznej. Ponadto KfW sfinansował odnowę i rozbudowę sieci wodociągowo-kanalizacyjnej w Batumi (liczącym 130 tysięcy mieszkańców i będącym ważnym ośrodkiem turystycznym kraju)[36]. Rozwój tych sieci jest niezwykle istotny w Gruzji, ze względu na zniszczoną wojnami infrastrukturę, która często nie spełnia minimalnych standardów. Aktywność banku niemieckiego na rzecz edukacji zawodowej przejawia się w finansowaniu Centrum Doskonałości. Instytucja ta organizuje szkolenia dla pracowników branży budowlanej, inżynierów i nauczycieli w odpowiednich dziedzinach zawodowych oraz zapewnia wsparcie eksperckie[37].
Współpraca gospodarcza niemiecko-gruzińska przejawia się również w sektorze kolejowym. W 2016 roku, narodowi operatorzy kolejowi po obu stronach – Deutsche Bahn i Georgian Railways – podpisali porozumienie dotyczące strategicznego partnerstwa na rzecz transportu kolejowego. Umowa ta ma służyć powstawaniu wspólnych projektów odnośnie kolejowych przewozów towarowych, w kontekście wzmocnienia europejskich i azjatyckich korytarzy transportu multimodalnego. Kooperacja ta ma prowadzić do przybliżenia Niemiec do rynku azjatyckiego i otwarcia perspektywy na nowe inwestycje kolejowe. Z kolei w interesie Gruzji porozumienie umożliwia zwiększenie konkurencyjności gruzińskiego rynku logistycznego. Obu stronom zależy na zwiększeniu międzynarodowego handlu. Na mocy memorandum, Niemcy będą odpowiedzialne za organizację transportu kolejowego do państw Unii Europejskiej, natomiast Gruzja – za przewóz ładunków skierowanych na Bliski Wschód, do Indii i Azji Wschodniej[38]. Oba przedsiębiorstwa planują utworzenie nowego połączenia kolejowego z Chin do Europy, przez Azję Środkową i Gruzję, otwierając nową trasę dla klientów, którzy poszukują połączenia lądowego. Dwustronna współpraca w wymiarze kolejowym ma wspierać wzajemne wsparcie między firmami na różne sposoby, w tym wymianę informacji, doświadczeń i pracowników. Umowa ma przyczynić się do modernizacji i rozwoju starożytnych szlaków komunikacyjnych między kontynentami, a Gruzja ma być krajem tranzytowym w przewozie towarowym[39].
Na 2019 rok, eksport niemiecki do Gruzji był wart 468.53 milionów dolarów. Niemcy eksportowały do tego państwa głównie: maszyny, reaktory jądrowe, kotły (87.46 mln USD), pojazdy inne niż kolejowe i tramwajowe (83.39 mln USD) i produkty farmaceutyczne (54.51 mln USD). Niemcy pozostają szóstym największym partnerem handlowym Gruzji (po Turcji, Rosji, Chinach, Stanach Zjednoczonych i Azerbejdżanie), z udziałem 5.3% całościowego eksportu do Gruzji[40]. W latach 2010-2015 dynamika eksportu Niemiec do Gruzji nie była stabilna (porównując rok do roku – spadała bądź rosła). Z kolei w latach 2016-2019 niemiecki eksport do państwa ze stolicą w Tblisi systematycznie rósł (rok do roku)[41].
Eksport gruziński do Niemiec w 2019 roku był już znacznie mniejszy i wyniósł 67.97 mln USD. Gruzja sprzedawała RFN najczęściej: owoce (12.2 mln USD), artykuły odzieżowe (11 mln USD) i przetwory spożywcze (8.62 mln USD)[42]. Strona niemiecka wyraża aprobatę dla zwiększenia eksportu gruzińskich produktów rolnych do Unii Europejskiej i zaangażowania Niemiec w import tych produktów z Gruzji[43].
Podsumowanie
Relacje niemiecko-gruzińskie realizowane były w dużym stopniu w kontekście współpracy wojskowej (w szczególności w okresach 1918-1921 i 1941-1945). Gruzini mieli bowiem nadzieję, iż współpraca z Niemcami umożliwi odzyskanie niepodległości przez ich Ojczyznę. Wspólnym interesem łączącym obu partnerów było zapobieżenie ekspansji terytorialnej ze strony Turcji.
O ile aspekt militarny odegrał ważną rolę we wzajemnych relacjach (jak również w historii Gruzji), to stosunki niemiecko-gruzińskie determinowane są głównie czynnikami ekonomicznymi. Od momentu osiedlenia się Niemców na terenie Gruzji, niemiecka społeczność w dużym stopniu przyczyniła się do rozwoju państwa gruzińskiego. Zasługi Niemiec w rozwój kraju ze stolicą w Tbilisi widać w szczególności w budownictwie, energetyce, tworzeniu nowych miejsc pracy i finansowaniu strategicznych inwestycji kluczowych również dla ekspansji niemieckich firm.
Polityka Niemiec wobec Gruzji zdecydowanie opierała się na stosowaniu działań hard power (kształtowanie stosunków międzynarodowych poprzez wykorzystywanie przewagi militarnej i ekonomicznej) pozwalających na zwiększenie siły oddziaływania Republiki Federalnej Niemiec. Posunięcia te miały miejsce w szczególności w latach 1918-1921, gdy Niemcy zapewniając (w pewnym stopniu) obronę Gruzji przed agresorem tureckim, eksploatowali i wywozili surowce z terenu tego państwa, wykorzystując je później do rozwoju niemieckiej gospodarki.
Jednak w ostatnich latach Niemcy utrzymują (i zacieśniają) relacje z Gruzją, stosując strategię soft power (pozwalające na realizacji własnych interesów poprzez kulturę, edukację, szerzenie wartości demokratycznych i ochronę środowiska). Działania te w szczególności przejawiają się w: finansowaniu infrastruktury wodociągowej i kanalizacyjnej na terenie Gruzji, rozwoju połączeń kolejowych między oboma partnerami, organizowaniu licznych targów i konferencji oraz umożliwianiu wzajemnej wymiany akademickiej i instytucjonalnej.
Stosunki niemiecko-gruzińskie należy ocenić jako intensywne. Jednak obecnie, na stosunki Niemiec i Gruzji wpływają w dużej mierze działania podejmowane przez Unię Europejską. Zbliżenie między państwami UE a Gruzję realizowane są przez różne formaty współpracy międzynarodowej, decyzje władz UE oraz spotkania na wysokim szczeblu między politykami gruzińskimi a unijnymi. Polityka niemiecka realizowana w Gruzji ustępuje w dużym stopniu rosyjskiej, tureckiej i amerykańskiej. Jednakże relacje niemiecko-gruzińskie prawdopodobnie będą dalej się rozwijać w kolejnych latach[44]. Służyć temu będą postanowienia umowy stowarzyszeniowej między Unią Europejską a Gruzją (podpisaną 27 czerwca 2014 roku, która zaczęła obowiązywać w pełni od 1 lipca 2016 roku)[45]. Na mocy umowy zniesiono bariery pozataryfowe; wprowadzono wiążące zasady odnośnie do inwestycji i usług oraz włączono Gruzję do jednolitego rynku (priorytetowe obszary: polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, wymiar sprawiedliwości, wolność i bezpieczeństwo), umożliwiając dalsze zacieśnianie wzajemnych stosunków w przyszłości[46]. Ponadto, 27 lutego 2017 roku Rada UE przyjęła rozporządzenie unijne dotyczące liberalizacji wizowej dla Gruzinów (które weszło w życie 28 marca 2017 roku). Na mocy dokumentu, obywatele unijni i gruzińscy mają możliwość podróżowania bez wiz przez 90 dni w 180-dniowym okresie[47].
[1] https://rm.coe.int/168070ce59 str. 15 [dostęp online 09.10.2020]
[2] P.Olszewski, Geopolityczne znaczenie Kaukazu Południowego po I wojnie światowej, Przegląd Geopolityczny 2011, T.4, str. 1 [dostęp online 10.10.2020]
[3] https://histmag.org/Legion-gruzinski-czyli-malzenstwo-z-rozsadku-2938/ [dostęp online 11.10.2020]
[4] W. Materski, Gruzja, Wydawnictwo Trio Warszawa, 2011, str. 71
[5] https://histmag.org/Legion-gruzinski-czyli-malzenstwo-z-rozsadku-2938/ [dostęp online 11.10.2020]
[6] https://histmag.org/Legion-gruzinski-czyli-malzenstwo-z-rozsadku-2938/ [dostęp online 11.10.2020]
[7] P. Olszewski, Geopolityczne znaczenie Kaukazu Południowego po I wojnie światowej, Przegląd Geopolityczny 2011, T.4, str. 2-3 [dostęp online 11.10.2020]
[8] https://histmag.org/Legion-gruzinski-czyli-malzenstwo-z-rozsadku-2938/ [dostęp online 11.10.2020]
[9] W. Materski, Gruzja, Wydawnictwo Trio Warszawa, 2011, str. 75-76
[10] P. Olszewski, Geopolityczne znaczenie Kaukazu Południowego po I wojnie światowej, Przegląd Geopolityczny 2011, T.4, str. 2 [dostęp online 11.10.2020]
[11] https://histmag.org/Legion-gruzinski-czyli-malzenstwo-z-rozsadku-2938/ [dostęp online 11.10.2020]
[12] W. Materski, Gruzja, Wydawnictwo Trio Warszawa, 2011, str. 76
[13] https://histmag.org/Legion-gruzinski-czyli-malzenstwo-z-rozsadku-2938/ [dostęp online 11.10.2020]
[14] https://histmag.org/Legion-gruzinski-czyli-malzenstwo-z-rozsadku-2938/ [dostęp online 11.10.2020]
[15] W. Materski, Gruzja, Wydawnictwo Trio Warszawa, 2011, str. 80
[16] https://mfa.gov.ge/MainNav/ForeignPolicy/BilateralRelations [dostęp online 13.10.2020]
[17] http://www.fes-caucasus.org/index.php?id=13 [dostęp online 13.10.2020]
[18] https://www.kas.de/en/about-us [dostęp online 13.10.2020]
[19] https://www.boell.de/en/2019/06/05/who-we-are-and-what-we-want?dimension1=startseite [dostęp online 13.10.2020]
[20] Schröder po ustąpieniu ze stanowiska kanclerza Niemiec otrzymał od Gazpromu stanowisko przewodniczącego Rady Dyrektorów rosyjsko-niemieckiego konsorcjum North European Gas Pipeline Company (NEGPC), odpowiedzialnego za budowę Gazociągu Północnego (Nord Stream).
[21] https://iz.poznan.pl/plik,pobierz,728,1ade7ce579c58673d575fc7691edd261/54-Biuletyn%20IZ%20nr%201.%20Niemcy%20a%20konflikt%20w%20Gruzji1.pdf, str. 1 [dostęp online 15.10.2020]
[22] https://iz.poznan.pl/plik,pobierz,728,1ade7ce579c58673d575fc7691edd261/54-Biuletyn%20IZ%20nr%201.%20Niemcy%20a%20konflikt%20w%20Gruzji1.pdf, str. 1-2 [dostęp online 15.10.2020]
[23] https://agenda.ge/en/news/2018/1769 [dostęp online 03.12.2020]
[24] https://www.dw.com/en/angela-merkel-to-designate-georgia-as-safe-for-migrant-returns/a-45200686 [dostęp online 03.12.2020]
[25] https://agenda.ge/en/news/2019/2686 [dostęp online 04.12.2020]
[26] http://parliament.ge/en/media/axali-ambebi/saqartvelos-parlamentma-germania-samxret-kavkasiis-saparlamento-djgufis-delegacias-umaspindzla.page [dostęp online 04.12.2020]
[27] https://mfa.gov.ge/MainNav/ForeignPolicy/BilateralRelations [dostęp online 13.10.2020]
[28] http://acge.ge/wp-content/uploads/2014/12/Policy-Recommendations-Brochure.pdf [dostęp online 03.12.2020]
[29] https://mfa.gov.ge/MainNav/ForeignPolicy/BilateralRelations [dostęp online 14.10.2020]
[30] https://www.strategybg.com/uta-beyer-german-business-association-georgia/ [dostęp online 14.10.2020]
[31] https://www.strategybg.com/uta-beyer-german-business-association-georgia/ [dostęp online 14.10.2020]
[32] https://mfa.gov.ge/MainNav/ForeignPolicy/BilateralRelations [dostęp online 14.10.2020]
[33] https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2011-01-12/rfn-centralizacja-wspolpracy-rozwojowej [dostęp online 14.10.2020]
[34] https://www.giz.de/en/worldwide/20324.html [dostęp online 03.12.2020]
[35] https://www.kfw-entwicklungsbank.de/International-financing/KfW-Development-Bank/Local-presence/Europe/Georgia/ [dostęp online 14.10.2020]
[36] https://www.kfw-entwicklungsbank.de/International-financing/KfW-Development-Bank/Local-presence/Europe/Georgia/ [dostęp online 14.10.2020]
[37] https://www.kfw-entwicklungsbank.de/International-financing/KfW-Development-Bank/Local-presence/Europe/Georgia/ [dostęp online 04.12.2020]
[38] https://www.deutschebahn.com/en/presse/press_releases/Getting-closer-to-the-Asian-market-Deutsche-Bahn-and-Georgian-Railway-sign-agreement-in-Berlin-3091790 [dostęp online 04.12.2020]
[39] https://www.supplychaindigital.com/logistics/deutsche-bahn-and-georgian-railways-plan-europe-china-rail-connection [dostęp online 04.12.2020]
[40] https://tradingeconomics.com/georgia/imports-by-country [dostęp online 10.11.2020]
[41] https://tradingeconomics.com/germany/exports/georgia [dostęp online 14.10.2020]
[42] https://tradingeconomics.com/germany/imports/georgia [dostęp online 14.10.2020}
[43] https://www.dw.com/en/angela-merkel-to-designate-georgia-as-safe-for-migrant-returns/a-45200686 [dostęp online 14.10.2020]
[44] https://www.europarl.europa.eu/EPRS/EPRS-AaG-542175-EU-Georgia-Association-Agreement-PL.pdf [dostęp online 14.10.2020]
[45] https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/eastern-partnership/georgia/ [dostęp online 14.10.2020]
[46] https://www.europarl.europa.eu/EPRS/EPRS-AaG-542175-EU-Georgia-Association-Agreement-PL.pdf [dostęp online 14.10.2020]
[47] https://www.consilium.europa.eu/pl/policies/eastern-partnership/georgia/ [dostęp online 14.10.2020]
JEŻELI DOCENIASZ NASZĄ PRACĘ, DOŁĄCZ DO GRONA NASZYCH DARCZYŃCÓW!
Z otrzymanych funduszy sfinansujemy powstanie kolejnych publikacji.
Możliwość wsparcia to bezpośrednia wpłata na konto Instytutu Nowej Europy:
95 2530 0008 2090 1053 7214 0001 tytułem: „darowizna na cele statutowe”.
Comments are closed.