Państwa Maghrebu wobec wojny w Ukrainie

Analiza w skrócie:

Kraje Maghrebu zachowują neutralność wobec wojny w Ukrainie, a ludność sympatyzuje z Rosją.
Mimo neutralnych lub wręcz prorosyjskich postaw państw Maghrebu ich mieszkańcy odczuwają negatywne skutki wojny. Kraje północno-zachodniej Afryki najbardziej dotyka wzrost cen żywności.
Wojna w Ukrainie jest dla państw Maghrebu również szansą, gdyż w jej wyniku rośnie znaczenie niektórych krajów tego regionu jako potencjalnych dostawców gazu i ropy naftowej do UE.

Wojna a reakcja władz i społeczeństwa

Większość państw świata potępia agresję Rosji na Ukrainę i domaga się jej zakończenia. Potwierdzają to chociażby wyniki głosowań nad deklaracjami Organizacji Narodów Zjednoczonych. 2 marca 2022 r. zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję potępiającą Rosję i wzywającą do wycofania jej wojsk z Ukrainy. Za przyjęciem dokumentu głosowało 141 państw, przeciwko opowiedziało się jedynie 5. Oprócz Rosji i Białorusi rezolucji sprzeciwiła się Syria, Korea Północna i Erytrea. Wśród 35 krajów, które wstrzymały się od głosu, znalazło się 16 państw afrykańskich, a kolejnych 12 nie wzięło udziału w głosowaniu. Wyniki kolejnych rezolucji ONZ były bardzo podobne. Kraje afrykańskie nie zajmowały mocno proukraińskich stanowisk.

Podczas uchwalania dwóch marcowych rezolucji ONZ Algieria wstrzymała się od głosu dwukrotnie, a Maroko nie wzięło udziału w żadnym głosowaniu. Z krajów Maghrebu jedynie Tunezja i Libia poparły obydwie rezolucje. Rządy obu państw starają się jednak unikać zajmowania jednoznacznych postaw wobec wojny.

Algierię z Rosją łączy intensywna współpraca, sięgająca początków algierskiej państwowości. W październiku 1960 r. Związek Sowiecki był jednym z pierwszych państw, które uznały niepodległość Algierii. Rosja jest traktowana przez władze tego kraju jako przeciwwaga dla wpływów USA i Francji.

Maroko było dotychczas najbardziej uprzywilejowanym krajem w regionie. Dla UE i USA kraj był najlepszym partnerem biznesowym w Afryce północno-zachodniej. Stany Zjednoczone w grudniu 2020 r. uznały nawet zwierzchnictwo Maroka nad Saharą Zachodnią.

Postawa Maroka wobec wojny może jednak zmienić taki stan rzeczy. Stanowisko rządu tego kraju już wzbudziło wątpliwości w UE. W krótkim oświadczeniu tamtejszego Ministerstwa Spraw Zagranicznych stwierdzono, że Maroko pozostaje wierne zasadzie poszanowania „integralności terytorialnej państw członkowskich Organizacji Narodów Zjednoczonych” oraz zasadzie „pozytywnej neutralności”. Tamtejszy rząd odrzuca stosowanie siły w rozwiązywaniu konfliktów i wspomina o swoim udziale w pomocy humanitarnej dla narodu ukraińskiego. W mediach wielu redaktorów i ekspertów marokańskich wyraziło pogląd, że „głosowanie lub jego brak w Maroku niewiele by zmieniło”. Eksperci wyrazili również obawę, że jednoznaczna dezaprobata dla działań Rosji dałaby Algierii pretekst to dalszego ochładzania relacji z Marokiem. Według mediów marokańskich brak potępienia rosyjskiej agresji na Ukrainę ma być także elementem negocjacji z państwami członkowskimi NATO i UE w sprawie uznania zwierzchności Maroka nad Saharą Zachodnią. Potwierdza to również fakt, że wojna w Ukrainie stanowi przedmiot konsultacji politycznych i wojskowych z zachodnimi partnerami.[1]

Władze Tunezji i Libii zajmują krytyczne stanowisko wobec rosyjskiej inwazji na Ukrainę tylko wtedy, gdy są do tego zmuszone przez swoich najważniejszych zachodnich partnerów, takich jak USA i UE. Wstrzemięźliwość rządu Tunezji wynika z obawy o utratę dochodów z turystyki[2]. Rezygnacja Rosjan z przyjazdu do tego kraju byłaby znaczącym ciosem dla tunezyjskiego budżetu. W przypadku Libii wystąpienie przeciwko Rosji zagrażałoby procesowi pokojowemu. Jednym z jego aktorów jest bowiem, kontrolujący wschodnią część państwa gen. Khalifa Khaftar, wspierany przez rosyjskich najemników z Grupy Wagnera.

Czynnikiem kształtującym stanowisko władz w krajach Maghrebu jest również miejscowa opinia publiczna. Mimo braku badań na ten temat już same obserwacje z codziennego życia w Algierii i Maroku pozwalają stwierdzić, że w tych krajach dominuje postawa prorosyjska i antyamerykańska. W codziennych rozmowach z Algierczykami i Marokańczykami często powielają oni zasłyszane argumenty rosyjskiej propagandy np. o tym, że NATO chciało otoczyć Rosję, oraz że rząd w Kijowie realizuje interesy USA, nie swojego narodu. Dla Algierczyków i Marokańczyków często niezrozumiałe są również różnice między Rosjanami a Ukraińcami, a nawet Polakami. Tym ostatnim w Algierii zdarza się być pozdrawianymi przez przechodniów radosnymi okrzykami „Putin”. Prezydent Rosji przez licznych Algierczyków jest postrzegany jako ten, który powstrzymuje wpływy Stanów Zjednoczonych, do których społeczeństwa arabskie mają żal za wspieranie Izraela i wojnę w Iraku. Wiele osób potrafi przyznać, że Rosja postępuje brutalnie. Uznają jednak, że prezydent Ukrainy powinien był to przewidzieć i spełnić warunki postawione przez Putina, by uniknąć wojny.

Skutki wojny dla sytuacji żywnościowej

Istotnym problemem dla państw Maghrebu jest wzrost cen zboża, a w konsekwencji też pieczywa, stanowiącego podstawę miejscowej diety. Jest to szczególnie dotkliwe w przypadku Algierii, której import zboża pochodził głównie z Rosji i Ukrainy. Wzrost cen żywności wynika z jednej strony z ograniczenia importu ukraińskiego zboża, a z drugiej – ze wzrostu cen paliw. W samym Maroku w ciągu kilku tygodni cena benzyny wzrosła o 40%. Podobne podwyżki wystąpiły w Libii i Tunezji. W Algierii zostały one zatrzymane poprzez pomoc ze strony państwa i oferowane subsydia. W ramach osłony socjalnej algierskie i marokańskie rządy dotują również pieczywo.

Dla niektórych państw Afryki północno-zachodniej wojna i problemy z żywnością mogą być jednak również szansą. Przykładowo, na globalnym niedoborze nawozów i ich wysokich cenach może skorzystać Maroko. Na Rosję nałożono europejskie sankcje na eksport tego rodzaju produktów. Maroko natomiast posiada największe na świecie złoża fosforytów, które są składnikiem nawozów[3]. OCP – jedna z firm zajmujących się ich wydobyciem – w 2022 r. zamierza zwiększyć produkcję o 10%, aby sprostać stale rosnącemu światowemu zapotrzebowaniu, spowodowanemu wojną rosyjsko-ukraińską. Celem jest osiągnięcie w tym roku 11,9 mln ton, podczas gdy rok temu było to 10,8 mln ton. Już teraz do Maroka udają się przedstawiciele krajów, które brak nawozów może doprowadzić do problemów żywnościowych. Są to m.in. Brazylia czy kraje Afryki Subsaharyjskiej. Z tego powodu Maroko będzie wzmacniać swoją pozycję jako eksportera kwasu fosforowego i nawozów.

Sposobem na przeciwdziałanie problemom żywnościowym są również próby pozyskiwania inwestorów zagranicznych, chętnych do rozwijania produkcji rolnej w krajach Maghrebu. Jednym z takich projektów jest utworzenie w oazie Adrar na algierskiej Saharze innowacyjnej farmy. Inwestycja miałaby być zasilana energią słoneczną i administrowana za pomocą aplikacji cyfrowych. Według założeń produkowane na farmie zboże i kukurydza byłyby skupowane przez rząd Algierii, a następnie eksportowane do pozostałych krajów regionu. Projekt promowany jest przez miejscowy think tank ekonomiczny CARE[4]. Główny inwestor pochodzi z USA, poszukiwani są jednak dodatkowi partnerzy. W załączeniu do tekstu znajduje się konspekt dotyczący niniejszego projektu.

Potencjał energetyczny

Mimo pielęgnowania dobrych relacji z Rosją, państwa Maghrebu mogą poważnie zagrozić jej interesom na światowym rynku energii. Dążenia UE do uniezależnienia się od rosyjskiego gazu stwarzają szansę chociażby dla Algierii. Jest ona siódmym największym eksporterem tego surowca na świecie[5], a aż 2/3 jej terytorium pozostaje pod tym względem wciąż niezbadane[6]. Obecnie głównymi odbiorcami algierskiego gazu są Włochy, Hiszpania, Tunezja i Francja[7]. W maju algierska firma Sonatrach podpisała umowę z włoską ENI na zwiększenie eksportu tego surowca[8]. Wzrost wolumenu dostaw do Włoch poprawi też dochody Tunezji jako kraju tranzytowego. Przeszkodą w szybkim zastąpieniu gazu rosyjskiego przez algierski jest jednak brak dostatecznej infrastruktury wydobywczej i transportowej oraz znaczne zużycie tego surowca na własne potrzeby.

Długoterminowo poważną konkurencją dla Rosji może okazać się również Libia, kraj będący dziewiątym na świecie producentem ropy naftowej i dysponujący rezerwami tego surowca w liczbie 48 mld baryłek[9]. W celu uniknięcia konkurencji Rosja wspiera kontrolujące wschodnią część kraju wojska gen. Khalify Khaftara. W szeregach jego armii walczą najemnicy z Grupy Wagnera, którzy w zamian za wsparcie przejmują pojedyncze pola naftowe. Jednocześnie jednak przedłużająca się wojna w Ukrainie spowodowała przemieszczanie się tam Wagnerowców z różnych części świata, co stwarza okazję do osłabienia ich pozycji w Libii.

Mniejsze znaczenie dla rywalizacji z Rosją ma Maroko, które w 90% importuje energię. Mimo iż kraj jest liderem transformacji energetycznej i już wiele lat temu postawił na energie odnawialne – fotowoltaikę i energię wiatrową – otrzymuje z niej niewiele ponad 10% całkowitej zużywanej energii[10]. Dodatkowo w ubiegłym roku w Maroku wystąpił poważny problem z dostawami gazu. Napięte relacje z Algierią spowodowały w listopadzie 2021 r. nagłe wstrzymanie jego dostaw. Wcześniej przepływ gazu odbywał się regularnie za pomocą gazociągu Maghreb-Europa, łączącego Algierię z Hiszpanią. Maroko ostatecznie zażegnało kryzys gazowy poprzez nową umowę na dostawy surowca z Hiszpanii. Długofalowo problem ma rozwiązać budowa gazociągu zachodnio-afrykańskiego, biegnącego z Nigerii, wzdłuż Wybrzeża Oceanu Atlantyckiego. Jednak zanim dotrze on do Maroka najprawdopodobniej minie 20 lat.

Wnioski

Pomimo silnych prorosyjskich sympatii państwa Maghrebu mogą pomóc UE w długoterminowym uniezależnieniu się od wpływów Rosji. Nawet jeśli gaz z Algierii zastąpi rosyjski wyłącznie w przypadku Włoch, będzie to znaczące osiągnięcie. Jednocześnie Włochy mają szansę przejąć rolę hubu dystrybuującego ten surowiec do innych państw członkowskich UE. Warunkiem powodzenia tego przedsięwzięcia jest zwiększenie zasobów algierskiego gazu dostępnego na eksport. W tym celu konieczne są inwestycje UE w infrastrukturę wydobywczą i transportową. Ponadto, aby zmniejszyć zużycie gazu na rynku wewnętrznym Algierii oraz innych państw Maghrebu, konieczna jest budowa elektrowni słonecznych na Saharze. Z kolei w zakresie uniezależnienia UE od rosyjskiej ropy naftowej ważną rolę może odegrać Libia. Wojna w Ukrainie stwarza okazję do osłabienia rosyjskich wpływów w tym kraju oraz zwiększenia presji na gen. Khaftara w celu finalizacji procesu pokojowego.

Problemem w relacjach UE z krajami Maghrebu są wzajemne animozje między Algierią i Marokiem. Próby unormowania relacji z jednym z państw często kończą się sporem z drugim. Dobrym przykładem jest tutaj Hiszpania, która zajęła przychylne Maroku stanowisko w sprawie Sahary Zachodniej, co poskutkowało wprowadzeniem przez Algierię embarga na hiszpańskie towary. Rok wcześniej podobne retorsje spotkały Hiszpanię ze strony Maroka. Ważnym wyzwaniem w relacjach UE z krajami Afryki północno-zachodniej jest również zapewnienie dostaw zboża do państw Maghrebu. Jego niedobór może bowiem wywołać kryzys humanitarny i migracyjny. Wśród krajów w największym stopniu uzależnionych od importu pszenicy z Ukrainy znajduje się Maroko. Jego sytuację dodatkowo pogarsza znaczne obniżenie zbiorów w ostatnich latach. Wniosek, że bezpieczeństwo żywnościowe Maroka, jak i pozostałych krajów Maghrebu, jest zagrożone, jest zatem uprawniony.

[1] Sprawozdanie ze spotkania zastępcy sekretarza Stanu USA i szefa MSZ Maroka, https://www.state.gov/deputy-secretary-shermans-meeting-with-foreign-minister-bourita-of-morocco/, dostęp: 08.03.2022.

[2] Tunisia: ‘Russian-Ukranian War Will Affect Tunisian Tourism’ – Tourism Minister, AllAfrica, https://allafrica.com/stories/202203100237.html, 09.03.2022.

[3] A. Sylla, Guerre russo-ukrainienne. Le Maroc courtisé de partout pour son engrais, Challenge, https://www.challenge.ma/guerre-russo-ukrainienne-le-maroc-courtise-de-partout-pour-son-engrais-238185/, 23.05.2022.

[4] Strona think tanku CARE, https://care.dz/en/care, dostęp: 27.06.2022.

[5] Leading gas exporting countries in 2020, by export type, Statista, https://www.statista.com/statistics/217856/leading-gas-exporters-worldwide/, dostęp: 27.06.2022.

[6] Algeria – Oil and Gas – Hydrocarbons, Privacy Shield Framework, https://www.privacyshield.gov/article?id=Algeria-Oil-and-Gas-Hydrocarbons, dostęp: 27.06.2022.

[7] Algeria country profile, OEC, https://oec.world/en/profile/country/dza/, dostęp: 27.06.2022.

[8] Agreement between Eni and Sonatrach, Energy News, https://www.energynews.pro/en/agreement-between-eni-and-sonatrach/#:~:text=The%20Italian%20group%20Eni%20and%20Algerian%20Sonatrach%20announced,Algeria%20and%20projects%20of%20%E2%80%9Cdecarbonization%20in%20green%20hydrogen%E2%80%9D, 27.05.2022.

[9] Libya Oil, Worldometer, https://www.worldometers.info/oil/libya-oil/, dostęp: 27.06.2022.

[10] F. Lamrani, D’où vient l’énergie que nous utilisons au Maroc et qu’est-ce que nous-en faisons?, Henrich Böll Stiftung, https://ma.boell.org/fr/2022/02/10/dou-vient-lenergie-que-nous-utilisons-au-maroc-et-quest-ce-que-nous-en-faisons#:~:text=Le%20pays%20d%C3%A9pend%20quasi%20totalement,%3A%20presque%2080%25%20en%202019, dostęp: 10.02.2022.