Artykuł w skrócie
– Rząd Mozambiku korzysta z usług prywatnych firm wojskowych (PMCs – Private Military Companies), w celu przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się organizacji Ansar al-Sunna.
– Podjęcie współpracy z zagranicznymi kontraktorami początkowo skutkowało jedynie wzmożonymi atakami ze strony ekstremistów.
– Działalność prywatnych firm wojskowych skupia się głównie na doraźnej walce z zagrożeniem bez uwzględnienia szerszego kontekstu i przyczyn radykalizacji na danym obszarze.
Wstęp
Mozambik mierzy się z atakami ze strony dżihadystów od wielu lat. W 2017 roku islamska grupa ekstremistyczna Ansar al-Sunna rozpoczęła kampanię przemocy przeciwko celom rządowym i cywilnym w Cabo Delgado, północnej prowincji Mozambiku. 54% jej ludności to muzułmanie[1], podczas gdy większość mieszkańców Mozambiku stanowią chrześcijanie. Ugrupowanie rozpoczęło swoją działalność około 2015 roku jako organizacja religijna, a dopiero później zostało zmilitaryzowane. Jego pierwsi członkowie byli zwolennikami Abouda Rogo Mohammeda, radykalnego kenijskiego duchownego, który został zastrzelony w 2012 roku. Po tym wydarzeniu Ansar al-Sunna przeniosła się właśnie na terytorium Mozambiku. Choć rebelianci określani są również jako Al-Shabaab, nie mają oni nic wspólnego z organizacją terrorystyczną z Somalii o takiej samej nazwie.
Tło konfliktu
Prowincja Cabo Delgado jest domem dla największego odsetka muzułmanów w Mozambiku oraz terenem bogatym w wiele dochodowych zasobów naturalnych. Niezadowolenie w obrębie tej prowincji zaczęło być widoczne w 2010 roku po odkryciu złóż gazu, których wartość szacowana jest na 60 miliardów dolarów[2]. Mozambik posiada również ogromne złoża węgla i tytanu oraz potencjał rolniczy i hydroelektryczny. Chęć rozwoju gospodarczego odbiła się jednak na jego obywatelach, którzy ze względu na projekty budowy gazociągów zostali przymusowo relokowani. Początkowa niechęć Prezydenta Mozambiku Filipe Nyusi do przyjęcia pomocy międzynarodowej i bagatelizacja zagrożenia stworzyły podatny grunt dla radykalnych grup islamistycznych, a cenne zasoby naturalne stały się jednym z głównych celów terrorystów. Oprócz bogatych zasobów mineralnych w Cabo Delgado, marginalizacja muzułmańskiej populacji, stanowiącej większość w tym regionie, również odegrała kluczową rolę w podsycaniu rebelii[3].
Ansar al-Sunna stopniowo rozszerzała swoją obecność w regionie, przeprowadzając swój pierwszy atak w październiku 2017 r. na komisariat policji w Mocimboa da Praia. W 2019 roku stała się natomiast częścią tzw. Prowincji Afryki Środkowej Państwa Islamskiego (ISCAP – Islamic State Central Africa Province)[4]. Dynamiczny rozwój tej organizacji terrorystycznej wiąże się ze stosowanymi przez nią metodami działania i pozyskiwania nowych członków. Bojownicy budują relacje z lokalną ludnością, a następnie wykorzystują ten stan do wywierania na nią wpływu. Odpowiedzi rządu Mozambiku nie były adekwatne na tyle, aby sprostać skali problemu. Pojawiły się również niepokojące wiadomości o naruszeniach praw człowieka popełnionych przez siły rządowe podczas interwencji, co jedynie wzmocniło lokalną niechęć do administracji prezydenta Filipe Nyusiego[5]. Siły zbrojne Mozambiku, nie mając odpowiedniego sprzętu oraz przeszkolenia, przystąpiły do prób stłumienia działalności terrorystów z pomocą prywatnych kontrahentów wojskowych.
Prywatne firmy wojskowe a najemnicy
Działalność najemników jest zakazana przez Międzynarodową Konwencję przeciwko rekrutacji, wykorzystywaniu, finansowaniu i szkoleniu najemników przyjętą w 1989 roku przez ONZ. Chociaż charakter i zakres działań prywatnych firm wojskowych wywołuje skojarzenia z usługami najemniczymi, nie uzgodniono dotychczas wiążącej definicji, która pozwalałaby na potwierdzenie lub obalenie tego przypuszczenia. Zgodnie z Protokołem Dodatkowym do Konwencji Genewskiej z 1949 roku, „najemnik to osoba, która bierze udział w działaniach zbrojnych, nie będąc obywatelem ani mieszkańcem strony konfliktu oraz nie będąc członkiem sił zbrojnych żadnej ze stron konfliktu, ani państwa trzeciego, a jej motywacja związana jest z osobistymi korzyściami i wynagrodzeniem wyższym od wynagrodzenia regularnego wojska[6].”
Prywatne firmy wojskowe to z kolei podmioty prawne, które świadczą profesjonalną usługę, zatrudniając z reguły emerytowanych, dobrze wyszkolonych żołnierzy, uważanych za czołowych ekspertów w kwestiach związanych z wojskowością. Firmy pośredniczą między rządem a żołnierzami zawodowymi, dzięki czemu poszczególne jednostki nie są bezpośrednio kontraktowane przez rząd. Oferowane przez nie usługi obejmują dość obszerny zakres działalności, począwszy od działań logistycznych, przez ochronę obiektów wojskowych czy urzędników państwowych do eskortowania konwojów ze środkami humanitarnymi i szkolenia miejscowych sił bezpieczeństwa. Często zapewniają bezpieczeństwo prywatnym korporacjom zajmującym się przemysłem wydobywczym (głównie ropą i diamentami), w szczególności w Afryce.
W 2008 r. opracowano tzw. Dokument z Montreux, podpisany przez większość rządów korzystających z usług prywatnych firm wojskowych. Zakłada on, że przekazywanie przez państwo pewnych obowiązków na rzecz PMCs jest akceptowalne. Z drugiej strony dokument nakazuje krajom zatrudniającym prywatne podmioty wojskowe sprawowania nad nimi nadzoru i monitorowania ich działalności. Jednocześnie wyraźnie oddzielono odpowiedzialność państwa od odpowiedzialności PMCs z tytułu naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego oraz praw człowieka[7]. Pomimo zapisu w Dokumencie z Montreux, który zakazuje wykorzystywania prywatnych firm do bezpośredniego udziału w konflikcie zbrojnym[8], nie udało się wypracować kompleksowych regulacji, które byłyby w stanie określić w pełni status międzynarodowy PMCs[9].
W 1993 roku prywatna firma wojskowa Executive Outcome (EO) została wynajęta przez rząd Angoli do odbicia z rąk partyzantki UNITA[10] terenów wydobycia ropy naftowej. Operacja odniosła sukces, który zaowocował długoletnim kontraktem rządu Angoli, obejmującym szkolenie armii oraz bezpośrednie operacje militarne, jednakże Executive Outcome nigdy nie zdołała uwolnić się od swojej najemniczej tożsamości. Jej działania, jakkolwiek krótkoterminowo skuteczne i profesjonalne, nigdy nie stały się antidotum na złożone problemy państw ogarniętych konfliktem. Potwierdza to chociażby fakt, że wkrótce po wycofaniu się oddziałów EO z Sierra Leone, kraj ponownie pogrążył się w wojnie domowej. Co więcej, usługi firm militarnych świadczone są na ogół podczas kryzysów instytucji państwa i prawa, a stan ten niewątpliwie przyczynia się do pozyskiwania przez te podmioty korzyści niewspółmiernych do stopnia zaangażowania i poniesionych kosztów.
Grupa Wagnera
We wrześniu 2019 r. siły Grupy Wagnera zostały rozmieszczone w Mozambiku, aby przeciwdziałać rebeliantom z Ansar al-Sunna. Firma ta została założona przez Jewgienija Prigożina, wieloletniego sojusznika prezydenta Rosji, Władimira Putina. Grupa Wagnera może być postrzegana jako narzędzie polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej. Zasięg działania Grupy rozciąga się na m.in. Sudan, Libię, Republikę Środkowoafrykańską oraz Syrię. Korporacje Prigożina były już wcześniej sankcjonowane przez Departament Skarbu USA za swoje działania w Syrii, a finansowana przez niego Internet Research Agency była odpowiedzialna za próby ingerowania w wybory w USA w 2016 roku[11]. Rozmieszczenie rosyjskich kontrahentów w 2019 r. nastąpiło po wizycie Prezydenta Mozambiku Filipe Nyusiego w Moskwie, podczas której podpisano także umowy umożliwiające rosyjskim firmom wydobycie skroplonego gazu ziemnego[12].
Pod koniec 2019 roku Ansar al-Sunna, w dwóch oddzielnych atakach, zabiło siedmiu pracowników rosyjskiej Grupy i 20 żołnierzy miejscowej armii[13]. Nieskuteczność sił Wagnera przy zwalczaniu rebelii dżihadystów doprowadziła do decyzji rządu Mozambiku o wycofaniu Grupy z regionu. Ich porażka wynikała głównie z braku znajomości lokalnej kultury oraz niechęci do współpracy z armią Mozambiku.
Dyck Advisory Group (DAG)
W celu zastąpienia Grupy Wagnera, Mozambik zatrudnił firmę Dyck Advisory Group, której głównym celem było przeprowadzenie nalotów na pozycje Ansar al-Sunna w Cabo Delgado. Pomimo pewnych niepowodzeń wsparcie lotnicze zapewniane przez DAG skutecznie uniemożliwiło rebeliantom zajęcie strategicznych pozycji wzdłuż wybrzeża kraju. W lipcu 2020 roku rząd Mozambiku przedłużył kontrakt z DAG na kolejne 8 miesięcy, podczas których firma zapewniała nie tylko wsparcie operacyjne w terenie, ale także wsparcie szkoleniowe dla sił Mozambiku[14].
DAG posiadała już doświadczenie w operowaniu w regionie, jednakże podobnie jak w przypadku rosyjskiej Grupy, początek jej działalności w Mozambiku nie należał do najłatwiejszych. W ciągu pierwszych kilku tygodni, na skutek ostrzału, utraciła ona śmigłowiec oraz samolot zwiadowczy. DAG współpracowała jednak z siłami rządowymi, a wsparcie udzielone przez firmę było pomocne w zapobieganiu dalszego przemieszczania się Ansar al-Sunna do kluczowych miast.
Dyck Advisory Group spotkała się z krytyką m.in. ze strony Amnesty International. W swoim raporcie organizacja ta oskarżyła zarówno rząd Mozambiku, jak i rebeliantów o zbrodnie wojenne na ludności cywilnej, w tym zabójstwa, tortury i uprowadzenia[15]. Mozambik zaprzeczył oskarżeniom, jakoby jego żołnierze popełnili owe okrucieństwa, twierdząc, że zbrodnie zostały popełnione przez islamskich powstańców podszywających się pod żołnierzy. Organizacja pozarządowa oskarża też pracowników DAG o ostrzelanie ludności cywilnej podczas ścigania podejrzanych bojowników. Podejrzewa się, że kontrakt z prywatną firmą wojskową z RPA został zawieszony, ale rząd Mozambiku oficjalnie nie potwierdził tego doniesienia[16].
Paramount Group
Mozambik podjął również współpracę z Paramount Group, globalną firmą z branży lotniczej i technologicznej z siedzibą w RPA. Nie dostarcza ona personelu, a jedynie zapewnia sprzęt oraz odpowiednie szkolenia. Chociaż dodatkowe wsparcie zapewniane przez Paramount Group jest konieczne w walce terroryzmem, rodzi ono szersze pytania dotyczące procesów zaopatrzenia i organizacji sił obronnych Mozambiku. Firma została przydzielona do współpracy z Ministerstwem Obrony Mozambiku, podczas gdy Dyck Advisory Group współpracowało z policją krajową[17]. Dwa filary bezpieczeństwa w Mozambiku korzystają więc obecnie z konkurencyjnych firm, aby pozyskać te same zasoby w postaci szkoleń i sprzętu na potrzeby tego samego konfliktu[18].
Bilans zysków i strat
Decyzja rządu Mozambiku o walce z ekstremizmem za pomocą prywatnych firm wojskowych przyniosła jedynie skutek odwrotny do zamierzonego i chociaż odnotowano minimalny sukces w powstrzymaniu rozprzestrzeniania się powstania w niektórych kluczowych miastach, operacje wojskowe nie wpłynęły na pierwotne przyczyny, które zadecydowały o pojawieniu się Ansar al-Sunna. Wręcz przeciwnie, rozmieszczenie jednostek wojskowych skutkowało mobilizacją grup terrorystycznych do zmiany taktyki walki, co przełożyło się na przeprowadzanie bardziej brutalnych ataków. Brak przejrzystości charakteryzujący prywatne firmy wojskowe również stanowił pewną trudność w skutecznym udostępnianiu informacji instytucjom krajowym i regionalnym. Ponadto siły bezpieczeństwa Mozambiku okazały się słabo wyposażone i nieprzeszkolone do walki z ekstremistami.
Ataki Ansar al-Sunny w Cabo Delgado w pierwszych dziewięciu miesiącach 2020 roku podwoiły się w stosunku do tych z 2019 roku[19]. Chociaż Ansar al-Sunna początkowo była traktowana jako nowa grupa złożona ze zmarginalizowanych młodych ludzi, nie można ignorować potencjalnego zagrożenia, jakie stanowi dla rozprzestrzeniania się ekstremizmu w południowo-wschodniej Afryce, zwłaszcza biorąc pod uwagę jej szybką ewolucję i silne powiązania z zewnętrznymi sieciami terrorystycznymi.
Jak udowodniły przedłużające się operacje antyterrorystyczne w Sahelu i Rogu Afryki, podejście czysto zmilitaryzowane jest krótkotrwałe, jeśli nie łączy się ze strategią, która zajmuje się także politycznymi, religijnymi i etnicznymi przyczynami przemocy. W przypadku Mozambiku rząd powinien zatem wdrożyć programy rozwojowe i edukacyjne w Cabo Delgado, aby rozwiązać społeczno-ekonomiczne czynniki napędzające ekstremizm. Istnieje również pilna potrzeba stawienia czoła kryzysowi humanitarnemu, wskutek którego aż 530 tys. osób zostało wewnętrznie przesiedlonych[20].
Podsumowanie
W krajach, w których działają prywatne firmy wojskowe, bezpieczeństwo w coraz większym stopniu staje się dobrem prywatnym, a nie publicznym. W sytuacjach konfliktu zbrojnego powrót do porządku publicznego można osiągnąć tylko wtedy, gdy przywrócona zostanie prawomocność państwa, a jego zdolność do utrzymania porządku i ochrony ludności zostanie dobrze ugruntowana. Wydaje się to mało prawdopodobne, gdy zapewnienie bezpieczeństwa pozostaje w rękach podmiotów prywatnych. Głównymi argumentami przemawiającymi za wykorzystaniem sprywatyzowanych firm militarnych są m.in. mniejsze koszty działań niż w przypadku regularnej armii, większa dyspozycyjność, samowystarczalność czy też mobilność[21].
Wykorzystywanie prywatnych firm wojskowych w operacjach pokojowych i interwencjach zbrojnych osłabia pozycję państwa narodowego jako podmiotu uprawnionego do zapewnienia bezpieczeństwa i będącego jego gwarantem. Pomiędzy każdym zleceniodawcą korzystającym z usług prywatnych firm zbrojeniowych i nimi samymi istnieje istotna rozbieżność interesów. Na poziomie operacyjnym zgodnie dążą one do realizacji określonego celu, jednak ich długofalowe strategie i zasady działania, są zasadniczo sprzeczne. Prywatne przedsiębiorstwa wojskowe koncentrują się na maksymalizacji zysków i rozszerzeniu zasięgu swojego działania. Natomiast rządy oraz organizacje międzynarodowe skupiają się z reguły na działaniach mających na celu długofalowy pokój i stabilizację państw.
Wnioski
Skorzystanie z usług oferowanych przez PMCs przede wszystkim zapobiegło pogorszeniu się, już wystarczająco poważnej, sytuacji w Mozambiku, ale jedynie doraźnie. Niepowodzenie prywatnych firm wojskowych takich jak: Grupa Wagnera, DAG i Paramount Group oraz rządu Mozambiku w walce z kryzysem bezpieczeństwa stawia w nowym świetle trend, który pojawił się wśród rządów w Afryce Subsaharyjskiej od lat 90[22]. Państwa często pozbawione kluczowego potencjału militarnego, w coraz większym stopniu polegały na wykorzystywaniu prywatnych firm wojskowych do zwalczania rebelii, wojen domowych i, co najważniejsze, ochrony swoich zasobów naturalnych. Angola, Sierra Leone, Kongo, Republika Środkowoafrykańska, Nigeria i Uganda to przykłady krajów, które korzystały z usług oferowanych przez PMCs do utrzymania pokoju. W przeszłości prywatne firmy wojskowe, takie jak STTEP i Sandline, zapewniały wsparcie militarne wielu rządom, często odnosząc znaczące sukcesy [23].
Korzystanie z usług prywatnych firm wojskowych wiąże się jednak z poważnymi zagrożeniami. Przykład firmy Executive Outcomes działającej w Angoli i Sierra Leone jasno pokazał, że wygrywanie konfliktów zbrojnych i tworzenie wyszkolonych armii niekoniecznie oznacza budowanie stabilnego, długotrwałego pokoju.
Bibliografia:
ACAPS, https://www.acaps.org/country/mozambique/crisis/violent-insurgency-in-cabo-delgado, dostęp 03.04.21
BBC, Mozambique: Why IS is so hard to defeat in Mozambique, https://www.bbc.com/news/world-africa-56597861, dostęp 05.04.21
Center for Strategic and International Studies, Mozambique: The Problem with Foreign Terrorist Organization (FTO) Designations, https://www.csis.org/analysis/mozambique-problem-foreign-terrorist-organization-fto-designations, dostęp 30.03.21
Chr. Michelsen Institute, War in resource-rich northern Mozambique – Six scenario, https://www.cmi.no/publications/file/7231-war-in-resource-rich-northern-mozambique-six-scenarios.pdf, dostęp 30.03.21
Council on Foreign Relations, The Military-First Approach in Northern Mozambique is Bound to Fail,www.cfr.org/blog/military-first-approach-northern-mozambique-bound-fail, dostęp 30.03.21
Eminetra, Mozambique looks to the private sector in a war with Islamists, https://eminetra.com/mozambique-looks-to-the-private-sector-in-a-war-with-islamists/429956/, dostęp 03.04.21
Energy Voice, Mozambique, mercenaries accused of war crimes,https://www.energyvoice.com/oilandgas/africa/303697/mozambique-war-crimes-private/, dostęp 01.04.21
Global Policy, PMSCs: Risks and Misconduct , https://archive.globalpolicy.org/pmscs/contractor-misconduct-and-abuse.html, dostęp 30.03.21
Global Risk Insights, https://globalriskinsights.com/2021/02/too-many-mercenaries-in-mozambique/, dostęp 30.03.21
Jackson Institute, A Very Private War: The Failure of Mozambique’s Approach to Defeating an Islamist Insurgency,https://jasoninstitute.com/2020/07/19/a-very-private-war-the-failure-of-mozambiques-approach-to-defeating-an-islamist-insurgency/, dostęp 01.04.21
Małgorzata Zachara, 2009, Starcie praktyki i prawa. Prywatne Firmy Wojskowe (PMC) we współczesnym systemie bezpieczeństwa,
https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/244479/zachara_starcie_praktyki_i_prawa_2009.pdf?sequence=1&isAllowed=y, dostęp 13.04.21
Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, 2016, Private military and security companies policy in africa: regional policy stasis as agency in international politics, https://www.ajol.info/index.php/smsajms/article/download/151279/140856, dostęp 01.04.21
Zoe Salzman, Private military contractors and the taint of a mercenary reputation, https://nyujilp.org/wp-content/uploads/2013/02/40.3-Salzman.pdf, dostęp 01.04.21
[1]Joseph Hanlon, Religion is shaping Cabo Delgado civil war,https://www.open.ac.uk/technology/mozambique/sites/www.open.ac.uk.technology.mozambique/files/files/Mozambique_484-30Apr2020_Supplement-religion-vote.pdf, dostęp 30.03.21
[2] Reuters, https://www.reuters.com/article/us-total-mozambique-idUSKCN24I2FZ, dostęp 30.03.21
[3] Foreign Policy, Mozambique’s Insurgency Is a Regional Problem, https://foreignpolicy.com/2020/07/01/mozambique-islamist-insurgency-regional-problem-cabo-delgado/, dostęp 13.04.21
[4] Sky News, Mozambique conflict: Why will one million people have been forced to flee their homes?
https://news.sky.com/story/mozambique-conflict-why-have-500-000-people-been-forced-to-flee-their-homes-12209615, dostęp 01.04.21
[5] Amnesty International, War crimes in Mozambique’s forgotten cape, https://www.amnesty.org/download/Documents/AFR4135452021ENGLISH.PDF, dostęp 13.04.21
[6] Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r.
https://www.legal-tools.org/doc/6a78d9/pdf/, dostęp 03.04.21
[7] A. Foong, The Privatization of War: From Privateers and Mercenaries to Private Military and Security Companies, “Asia Pacific Yearbook of International Humanitarian Law” 2008–2011, s. 231–232
[8] International Committee of the Red Cross, The Montreux Document, https://www.icrc.org/en/download/file/135841/montreux_document_en.pdf/, dostęp 03.04.21
[9] Kacper Mirosław Milkowski, 2017, Status prawny prywatnych firm wojskowych a zaangażowanie we współczesne konflikty zbrojne – komercjalizacja wojny? http://www.pedkat.pl/images/ksiazki/Wsp%C3%B3%C5%82czesne_zagro%C5%BCenia_-_naturalne_i_cywilizacyjne.pdf#page=562, dostęp online 13.04.21
[10] Narodowy Związek na rzecz Całkowitego Wyzwolenia Angoli
[11] CNN, Russian mercenaries fight shadowy battle in gas-rich Mozambique, https://edition.cnn.com/2019/11/29/africa/russian-mercenaries-mozambique-intl/index.html, dostęp 02.04.21
[12] Geopolitical Monitor, https://www.geopoliticalmonitor.com/russian-mercenaries-a-string-of-failures-in-africa/, dostęp 02.04.21
[13] The Moscow Times, https://www.themoscowtimes.com/2019/10/31/7-kremlin-linked-mercenaries-killed-in-mozambique-in-october-sources-a67996, dostęp 04.04.21
[14] Global Risk Insights, Mozambique and the Fight Against Insurgency, https://globalriskinsights.com/2021/02/too-many-mercenaries-in-mozambique/, dostęp 04.04.21
[15] Amnesty International, Mozambique: Civilians killed as war crimes committed by armed group, government forces, and private military contractors – new report, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2021/03/mozambique-civilians-killed-as-war-crimes-committed-by-armed-group-government-forces-and-private-military-contractors-new-report/, dostęp 04.04.21
[16]BBC, Mozambique town Palma ‚retaken’ from militant Islamists, https://www.bbc.com/news/world-africa-56637573, dostęp 04.04.21
[17] Global Risk Insights, , Mozambique and the Fight Against Insurgency, https://globalriskinsights.com/2021/02/too-many-mercenaries-in-mozambique/, dostęp 04.04.21
[18] Ibidem
[19] Vigil InSight, http://insecurityinsight.org/wp-content/uploads/2021/03/Mozambique-Vigil-InSight-Situation-Report.pdf, dostęp 01.03.21
[20] UNHCR, Legal aid project on the right to documentation for internally displaced persons in Mozambique, https://www.unhcr.org/afr/news/press/2021/2/602ba5af4/legal-aid-project-on-the-right-to-documentation-for-internally-displaced.html, dostęp 04.04.21
[21] R. Uesseler, Warszawa 2008, Wojna jako usługa, op. cit., s.17-19.
[22] Institute for Security Studies, https://issafrica.org/chapter-3-private-military-and-security-companies-and-the-nexus-between-natural-resources-and-civil-wars-in-africa-mpako-h-foaleng, dostęp 13.04.21
[23] JASON Institute, https://jasoninstitute.com/2020/07/19/a-very-private-war-the-failure-of-mozambiques-approach-to-defeating-an-islamist-insurgency/ dostęp 13.04.21
JEŻELI DOCENIASZ NASZĄ PRACĘ, DOŁĄCZ DO GRONA NASZYCH DARCZYŃCÓW!
Z otrzymanych funduszy sfinansujemy powstanie kolejnych publikacji.
Możliwość wsparcia to bezpośrednia wpłata na konto Instytutu Nowej Europy: 95 2530 0008 2090 1053 7214 0001 tytułem: „darowizna na cele statutowe”.
Comments are closed.