Rusnano — sukces czy klęska rosyjskiej polityki innowacyjnej?

Analiza w skrócie:

– Pomimo dużego potencjału rozwój branży innowacyjnej w Federacji Rosyjskiej zdominowany jest przez negatywne czynniki wynikające z sytuacji politycznej i gospodarczej.

– Od 2007 roku Rosja prowadzi aktywną politykę w zakresie stymulowania innowacji, m.in. poprzez państwowe instytucje rozwoju. Jedną z nich jest Rusnano, celem której jest przede wszystkim rozwój branży nanotechnologii, postrzeganej przez władze kraju jako niezwykle perspektywiczna.

– Dzięki wsparciu Rusnano na rynku komercyjnym pojawił się szereg innowacyjnych produktów oraz usług. Jednak, wbrew optymistycznym prognozom, nanotechnologie nie stały się istotną częścią rosyjskiej gospodarki.

Wstęp

2 grudnia 2020 roku prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin zaproponował pierwszemu zastępcy przewodniczącego kolegium kompleksu militarno-przemysłowego FR Siergiejowi Kulikowowi objęcie stanowiska szefa Rusnano[1], jednej z czołowych instytucji państwowych zaangażowanych w sferę rozwoju technologicznego. Tym samym zostały potwierdzone doniesienia medialne o planowanej dymisji z tego stanowiska Anatolija Czubajsa, jednego z głównych architektów liberalnej transformacji gospodarki Rosji w latach 90. Co warte podkreślenia, dymisja Czubajsa została ogłoszona w chłodnej atmosferze: podczas składania propozycji Kulikowowi Putin ani razu nie wymienił nazwiska Czubajsa[2]; następnie zostało oficjalnie ogłoszone, że prezydent Rosji nie zamierza spotykać się w tej sprawie z dotychczasowym szefem Rusnano[3].

Tak nietypowa — jak na warunki kultury politycznej Rosji w zakresie administrowania korporacjami państwowymi — zmiana na stanowisku szefa Rusnano stanowi doskonałą okazję dla podsumowania trzynastoletniej historii tej struktury. Stanowi ona symptomatyczny przykład rosyjskiej państwowej polityki innowacyjnej, odzwierciedlając jej metody, tendencje oraz skutki.

Jako politykę innowacyjną rozumie się, zgodnie z definicją Łukasza Nazarki, jako „obszar interwencji państwa zorientowanej na wzrost tempa innowacji. Jej nadrzędnym celem jest nasilenie procesów tworzenia, dyfuzji i aplikacji wiedzy w gospodarce, a w konsekwencji generowanie nowych lub istotnie ulepszonych: produktów, usług, procesów technologicznych oraz technik organizacji i zarządzania[4]”.

Charakterystyka rosyjskiej polityki innowacyjnej

Niemożliwe jest analizowanie działalności Rusnano w odosobnieniu od całokształtu rosyjskiej sfery innowacyjnej oraz państwowej polityki jej wsparcia. Współczesnego kształtu, cechującego się mocnym zaangażowaniem państwa, nabierała ona od 2007 roku.[5] Wiązać ją można z polityką prowadzoną przez Putina, dążącą do odbudowy mocarstwowego statusu Rosji, wyrażanego m.in. poprzez sukcesy w branży technologicznej[6], ustabilizowanie się sytuacji gospodarczej Rosji, co umożliwiło wiele inwestycji, a także chęć dywersyfikowania gospodarki, w tym znalezienia sposobu na przełamanie uzależnienia od eksportu surowców energetycznych. Kwestia ta nabrała szczególnego znaczenia po kryzysie finansowym 2008-2009, który uświadomił władzom Rosji, że modernizacja poprzez innowacje jest niezbędną dla utrzymania mocnej pozycji gospodarczej[7].

Wiele inwestycji zostało poczynionych podczas prezydentury Dmitrija Miedwiediewa (2008-2012), w czasie której publicznie naciskano na rozwój, liberalizację oraz modernizację kraju. Jednym z kluczowych elementów unowocześnienia Rosji miały stać się nanotechnologie. W 2011 przez rząd Federacji Rosyjskiej opublikował koncepcję długoterminowego innowacyjnego rozwoju państwa, znaną jako „Strategia 2020” (Стратегия 2020[8]). Zakładała ona m.in. wsparcie dla studentów inżynierii i nauk stosowanych, nacisk na współpracę międzynarodową w sferze innowacji, usprawnienie systemu edukacji oraz stworzenie platform technologicznych (технологическая платформа) mających na celu usprawnienie kontaktów pomiędzy przemysłem a nauką.

Po powrocie Putina na stanowisko głowy państwa polityka innowacyjna została nieco ograniczona, ponieważ priorytet inwestycyjny został przeniesiony z rozwoju technologii i innowacji na sferę militarną. Tym samym zaniechano realizacji „Strategii 2020”[9]. Jednakże, pomimo iż skala inwestycji, szczególnie po 2014 roku, została ograniczona, nie można mówić o całkowitym zaprzestaniu aktywnej państwowej polityki innowacyjnej. Inicjatywy, które zostaną omówione, nadal cieszyły się wsparciem państwa[10]. Zgodnie z rankingiem UNESCO Research and Development Spending z 2019 roku wydatki Rosyjskiej Federacji w obszarze R&D oceniane są na 40,3 mld dolarów według parytetu siły nabywczej, stanowiąc 1,1% PKB[11].

Charakteryzując rosyjską sferę technologiczną, należy zaznaczyć, że Rosja posiada duży potencjał w sferze innowacyjnej za sprawą bogactwa surowców naturalnych, wykształconego społeczeństwa oraz relatywnie dobrze rozwiniętego systemu szkolnictwa, szczególnie w zakresie inżynierii i nauk ścisłych. Należy jednak wymienić następujące negatywne czynniki:

– potencjał rozwoju technologicznego jest ograniczany poprzez niekorzystną sytuację gospodarczą, słabe instytucje ekonomiczne, korupcję, brak działających mechanizmów gwarancji prawa własności oraz ochrony praw intelektualnych oraz braki w systemie edukacji;

– rozwój innowacyjny oparty jest na gigantach technologicznych, bezpośrednio kontrolowanych przez państwo bądź otrzymujących od niego polityczne i finansowe wsparcie;

– możliwość rozwoju małych firm technologicznych jest bardzo utrudniona, w szczególności przez problemy z pozyskaniem inwestorów;

– niewiele jest prywatnych inwestycji w prace rozwojowo-badawcze; dominuje państwowe finansowanie, skupione w instytucjach państwowych (np. Rosyjska Akademia Nauk), uczelniach oraz państwowych instytucjach sektora R&D;

– inwestycji w modernizację oraz implementowanie technologii również jest niewiele, zarówno w prywatnych, jak i kontrolowanych przez państwo przedsiębiorstwach;

– komunikacja pomiędzy ośrodkami badawczymi a światem biznesu jest niedostateczna, utrudniając implementację nowych rozwiązań technicznych[12].

Powyższe czynniki skutkują sytuacją, w której wkład w branżę innowacyjną nie odpowiada zakładanym skutkom. Inwestycje władz Rosji w ostatnich latach miały na celu przełamanie tej tendencji, w szczególności poprzez:

– działania mające usprawnić komercjalizację produktów branży R&D, m.in. poprzez zakładanie nowych instytucji (parków technologicznych, inkubatorów przedsiębiorczości itp.);

– zapewnienie konkurencyjności dotacji naukowych oraz nacisk na współpracę naukową;

– wzmocnienie udziału sektora prywatnego w branży rozwojowo-badawczej[13].

Od Rosnanotech do Rusnano

Jednym z działań ukierunkowanych na wzmocnienie potencjału komercjalizacji produktów sektora R&D było stworzenie Rusnano. Struktura ta została powołana w 2007 roku pod nazwą Rosyjska Korporacja Nanotechnologii (Российская корпорация нанотехнологий, Роснанотех) na mocy ustawy Dumy Państwowej. Zgodnie z nią celem korporacji było: „sprzyjanie realizacji państwowej polityki w obszarze nanotechnologii, rozwoju innowacyjnej infrastruktury w sferze nanotechnologii, realizacji projektów stworzenia perspektywicznych nanotechnologii i przemysłu nanotechnologicznego[14]”. Ustawa zakładała, że zadania te będę realizowane poprzez działalność inwestycyjną w Rosji oraz za granicą. Władze korporacji stanowiły zarząd, generalny dyrektor oraz rada nadzorcza, której członkowie powoływani są przez władze państwowe (prezydenta, rząd oraz obie izby parlamentu)[15].

Koncepcja nanotechnologii pod koniec pierwszej dekady lat 2000 była jednym z priorytetów władz rosyjskich. Podczas dorocznego orędzia do Zgromadzenia Federalnego w 2007 roku Putin porównał potencjał nanotechnologii do potencjału technologii jądrowych w latach 30. XX w., stwierdzając, że „nanotechnologie już stają się kluczowymi kierunkami rozwoju współczesnego przemysłu i nauki”. Zainteresowanie państwa tą dziedziną prezydent Rosji podparł zapewnieniem, iż na jej rozwój z budżetu państwa zostanie wydzielone ok. 180 mld rubli (ok. 7,3 mld dolarów)[16], czyli kwota porównywalna z ogólnymi wydatkami na rozwój nauki[17]. Jeszcze większym zainteresowaniem gałąź nanotechnologii cieszyła się za prezydentury Miedwiediewa[18]. Na przykład, otwierając II Międzynarodowe Forum do spraw Nanotechnologii (Международный нанотехнологический форум) w 2009 roku wyraził on przekonanie, że rozwój tej gałęzi technologii uczyni Rosję jednym z liderów w obszarze wysokich technologii, dzięki czemu zostanie przełamane uzależnienie od eksportu surowców naturalnych[19]. Pomimo iż rozwój nanotechnologii obecnie nie jest w centrum uwagi władz Rosji, obszar ten nie został całkowicie zaniechany. Podczas wspomnianej na początku artykułu rozmowy z Kulikowem Putin stwierdził, iż bez rozwoju nanotechnologii rosyjska gospodarka nie ma żadnej przyszłości[20].

Pierwszym dyrektorem generalnym korporacji został mianowany Leonid Miełamied. Twierdzi on, iż podczas trwającej ponad rok kariery w korporacji jego zadaniem było jedynie uruchomienie jej działalności, m.in. poprzez opracowanie koncepcji, zgodnie z którą Rosyjska Korporacja Nanotechnologii miała być wyłącznie zapleczem infrastrukturalnym oraz funduszem dla licznych prywatnych inwestorów[21]. Po dymisji Miełamieda w 2008 roku dyrektorem korporacji został mianowany Czubajs.

W 2010 roku Duma przyjęła ustawę o reorganizacji Rosyjskiej Korporacji Nanotechnologii. Zgodnie z nią korporacja przekształcała się w otwartą spółkę akcyjną Rusnano (Роснано), 100% akcji której należy do państwa[22]. Proces reorganizacji skończył się w 2011 roku. Komentując to wydarzenie, Czubajs stwierdził, że „reorganizacja Rusnano w spółkę akcyjną nie jest po prostu zmianą szyldu. To przejście w stronę nowych wymagań co do przejrzystości i odpowiedzialności, która cechuje otwarte spółki akcyjne”[23].

Struktura grupy Rusnano

Obecnie grupa Rusnano składa się z trzech elementów. Pierwszym z nich jest sama Spółka Akcyjna Rusnano (Акционерное Общество „РОСНАНО”), której celem jest wspieranie państwowej polityki w dziedzinie nanotechnologii poprzez bezpośrednie inwestycje bądź fundusze inwestycyjne. Drugim elementem jest Firma Zarządzająca Rusnano (Управляющая компания „РОСНАНО”), zajmująca się aktywami Spółki Akcyjnej Rusnano oraz funduszami inwestycyjnymi tworzonymi razem z prywatnymi inwestorami. Ostatnim elementem jest Fundacja Infrastrukturalnych i Edukacyjnych Programów (Фонд инфраструктурных и образовательных программ) powstała w ramach reorganizacji w 2011 roku. Jej zadaniem jest rozwój infrastruktury w sferze nanotechnologii, w tym poprzez programy edukacyjne i infrastrukturalne Rusnano[24].

Należy zaznaczyć, iż Rusnano inwestuje fundusze w projekty już na zaawansowanym etapie rozwoju; na wcześniejszych etapach projekty mogą uzyskać wsparcie m.in. z Fundacji Skolkovo (Фонд „Сколково”) czy Russian Venture Company (Российская венчурная компания)[25]. Celem inwestycji Rusnano jest wsparcie rozwoju przemysłu opartego na innowacyjnych produktach. Przedsiębiorstwo inwestuje kapitał wyłącznie jako jeden z inwestorów, nie przejmując tym samym kontroli nad przedsiębiorstwem. Wsparcie udzielane jest w ramach udziału kapitałowego, kredytowania bądź udzielania gwarancji kredytowych, a także współpracy przy leasingu sprzętu. Po wykonaniu przez wspierane przedsiębiorstwa zobowiązań finansowych wobec Rusnano struktura ta wycofuje się z udziału[26].

Początkowo na rozwój przedsiębiorstwa z rosyjskiego budżetu zostało wydzielone 130 mld rubli (ok. 5,3 mld dolarów). Wkrótce po tym korporacja otrzymała gwarancje państwowe o wartości 252 mld rubli (ok. 10,3 mld dolarów). W 2015, pomimo początkowych planów, że do tego czasu Rusnano nie będzie potrzebowało wsparcia z budżetu państwa, Czubajs wnioskował o dodatkowe środki[27]. Zostały pozyskane gwarancje państwowe o wartości 70 mld rubli[28] (ok. 960 mln dolarów), ponadto prawdopodobnie państwo bezpośrednio wsparło przedsiębiorstwo dotacją o wartości 50 mld rubli (ok. 690 mln dolarów)[29].

Rusnano inwestuje nie tylko w dziedziny bezpośrednio powiązane z nanotechnologiami (nanomateriały, nanoelektronika, nanofarmaceutyka), ale też m.in. w projekty z dziedziny energetyki odnawialnej i energooszczędności, medycyny nuklearnej, inżynierii medycznej oraz nakładania i modyfikacji powierzchni[30].

Sukcesy…

Tuż przed opuszczeniem swojego stanowiska Czubajs, podsumowując działalność Rusnano, stwierdził, że firma wykonała swą misję: „Oczywiście, popełnialiśmy błędy. Oczywiście, nie wszystko się udawało. Ale oczywiste jest to, że przemysł nanotechnologiczny w Rosji został stworzony[31]”. Rok wcześniej podkreślał, że Rusnano poprzez zapłacone podatki zwróciło koszty, jakie poniósł budżet państwa w ramach zakładania struktury, zaś ogólna kwota eksportu firm w 2019 roku wyniosła 68 mld rubli (ok. 1,1 mld dolarów). Dzięki inwestycjom Rusnano miało powstać 97 fabryk oraz ośrodków R&D, zaś średnia rentowność inwestycji wynosiła 16%[32]. Przy pozytywnych ocenach działalności Rusnano podkreślane jest, że jej skuteczności nie należy mierzyć wyłącznie wynikami finansowymi, lecz pozytywnym wpływem na innowacyjny sektor w Rosji, przede wszystkim w dziedzinie nanotechnologii.

Wśród najlepszych inwestycji Rusnano wskazywane są takie projekty, jak:

– OCSiAl, producent nanorurek grafenowych — materiału posiadającego niski opór elektryczny, małą wagę oraz wysoką wytrzymałość, dzięki czemu możliwym jest jego zastosowanie w wielu branżach, od motoryzacji do budownictwa; przedsiębiorstwo to uzyskało miano „jednorożca”, gdyż jego wartość została wyceniona na ponad miliard dolarów (należy jednak zaznaczyć, że z tą oceną nie zgodził się szereg ekspertów)[33];

– ośrodki medycyny nuklearnej PET-Technology, działające w 11 miastach Rosji, oferujące szeroki wachlarz usług w ramach profilaktyki i leczenia chorób onkologicznych;

– Danaflex-Nano, producent elastycznych materiałów opakowaniowych z tworzywa polimerowego;

– Monocrystal, przedsiębiorstwo odpowiadające za 50% światowej produkcji syntetycznego szafiru;

– Elvees Neotek, ośrodek projektowania nanotechnologicznych układów scalonych wykorzystywanych w systemach monitoringu;

– Metaclay, fabryka produkująca modyfikowane nanokrzemiany, domieszki typu masterbatch oraz polimeryczne materiały nanokompozytowe nowej generacji, wykorzystywane przy produkcji rurociągów gazowych i naftowych.

…i klęski Rusnano

Struktura Rusnano, jej działalność oraz sama koncepcja kontrolowanej przez państwo instytucji venture capital jest obiektem wieloaspektowej krytyki. Symptomatyczną wydaje się debata, która w 2015 roku odbyła się pomiędzy Czubajsem a rosyjskim opozycjonistą Aleksiejem Nawalnym. Nawalny argumentował wtedy, że znaczne środki budżetowe zainwestowane w Rusnano zostały wykorzystane bez żadnej korzyści dla rosyjskiej gospodarki i nauki, będąc kolejnym świadectwem niewydolności rosyjskiego kapitalizmu państwowego.

Część projektów współfinansowanych przez Rusnano znalazła się w ogniu krytyki społecznej. Wśród nich można wymienić:

– opierający się na technologii atramentu elektronicznego oraz posiadający zginający się ekran czytnik Plastic Logic 100, który miał zastąpić uczniom rosyjskich szkół drukowane podręczniki, obwołany „rosyjską odpowiedzią na iPada”; czytnik nie uzyskał popularności na rynku komercyjnym, nie został też wprowadzony na masową skalą do szkół, czego powodem prawdopodobnie była wysoka cena urządzenia, wynosząca 12 tys. rubli (ok. 400 dolarów);

– preparat przeciwwirusowy Kagocel (Nearmedic Plus) reklamowany jako nadzwyczajnie efektywny lek przy leczeniu grypy; jego krytycy podkreślają, że nie zostały przeprowadzane badania kliniczne potwierdzające jego efektywność;

– fabryka akumulatorów litowo-jonowych (Liotech), która okazała się zbytkowną, prowadząc do bankructwa przedsiębiorstwa na skutek zerwania planów rosyjsko-chińskiej współpracy;

– fabryka krzemu polikrystalicznego dla baterii słonecznych (Usole Syberyjski Krzemian), która okazała się nierentowna na skutek sytuacji rynkowej.

Wiele wątpliwości wywoływał aspekt finansowy działalności Rusnano. Zarządcy przedsiębiorstwa wielokrotnie krytykowani byli za zbyteczne inwestycje oraz wątpliwe decyzje finansowe. W 2013 roku Izba Obrachunkowa Federacji Rosyjskiej przeprowadziła audyt działalności Rusnano w latach 2007-2012. Wykazał on, że przy zawieraniu części umów występował konflikt interesów, przy ocenie potencjalnych partnerów miało miejsce zawyżanie ich wartości, zaś ok. 35% inwestycji Rusnano skierowano za granicę, przy czym nie wykazano pozytywnych skutków tych działań. Ponadto eksperci Izby wskazywali, iż część inwestycji nosiła znamiona oszustwa finansowego, służąc praniu pieniędzy[34]. Negatywnie znaczną część inwestycji oceniał również audyt z 2016 roku.[35]

Działalność Rusnano była również przedmiotem śledztw kryminalnych. W 2015 roku trzech kierowników Rosnanotech, w tym pierwszy dyrektor generalny przedsiębiorstwa Miełamied, zostało oskarżonych o defraudację 220 mln rubli (ok. 7,3 mln dolarów[36])[37]. W styczniu 2020 roku sprawa została zamknięta ze względu na przedawnienie[38].

Wnioski

Podsumowując osiągnięcia Rusnano, należy stwierdzić, że optymistyczne prognozy władz Rosji nie spełniły się: nanotechnologie nie stały się w Rosji alternatywą dla eksportu surowców energetycznych. Pomimo iż przedsiębiorstwa rozpoczęły swoją działalność, ich udział w produkcji przemysłowej Rosji w 2019 roku to wyłącznie 2,3%, zaś udział firm projektowych Rusnano w rosyjskim rynku nanotechnologii wyniósł jedynie ok. 19%[39]. Działalność Rusnano — jak i innych projektów w ramach stymulacji branży innowacyjnej — nie skutkowała znacznym wzrostem potencjału innowacyjnego: zgonie z Global Innovation Index aktywność innowacyjna Rosji oceniana była w 2019 roku na 37,6 pkt. (46 miejsce na 125 miejsc w rankingu), co w porównaniu do 2011 roku stanowiło wzrost jedynie o 1,7 pkt.[40] Prawdopodobnie z rozczarowaniem brakiem wymiernych sukcesów oraz z trudną sytuacją gospodarczą należy wiązać decyzję o podporządkowaniu większości rosyjskich instytucji rozwoju, w tym Rusnano, państwowej korporacji VEB.RF[41].

---

[1] М. Юшков, Путин назвал преемника Чубайса в «Роснано», РБК, 2 XII 2020, https://www.rbc.ru/politics/02/12/2020/5fc7ae689a79479f99526cb6.

[2] С. Дианов, Пять вопросов об отставке Чубайса без аудиенции у Путина, URA.RU, 04 XII 2020, https://ura.news/articles/1036281543.

[3] В Кремле заявили об отсутствии в планах Путина встречи с Чубайсом, РБК, 2 XII 2020, https://www.rbc.ru/rbcfreenews/5fc7c3d19a7947a856ef2b6d.

[4] Ł. Nazarko, Polityka innowacyjna – inteligentny interwencjonizm?, „Optimum. Studia ekonomiczne” 2015, nr 1 (73), s. 86.

[5] И. Лукоянов, Инновационная политика России: история и современность, „Науковедение” 2016, t. 8, nr 3, http://naukovedenie.ru/PDF/118EVN316.pdf, s. 4.

[6] J. Wdzięczak, Rusnano i Skolkovo – czołowe rosyjskie przedsięwzięcia na drodze do innowacji, „Ekonomia Międzynarodowa” 2016, nr 13, s. 98.

[7] N. Gupta et al., Innovation Policies of Russia, Institute for Defense Analyses, Alexandria 2013, s. 13.

[8] Стратегия инновационного развития Российской Федерации на период до 2020 года, http://static.government.ru/media/files/4qRZEpm161xctpb156a3ibUMjILtn9oA.pdf.

[9] N. Gupta et al., Innovation Policies…, s. 23-24.

[10] I. Dezhina, Innovation policy in Russia: development, challenges and prospects, „Observatoire Franco-Russe” 2016, nr 12, https://www.researchgate.net/publication/295698993_Innovation_Policy_in_Russia_Development_Challenges_
and_Prospects, s. 16.

[11] How much does your country invest in R&D?, http://uis.unesco.org/apps/visualisations/research-and-development-spending.

[12] Diversifying Russia. Harnessing regional diversity, European Bank for Reconstruction and Development, London 2012, p. 68-73; I. Dezhina, Innovation policy…, s. 5-7; N. Gupta et al., Innovation Policies…, s. III-VII.

[13] N. Gupta et al., Innovation Policies…, s. 37.

[14] Федеральный закон от 19 июля 2007 г. N 139-ФЗ „О Российской корпорации нанотехнологий”, https://rg.ru/2007/07/25/nano-korporacia-dok.html.

[15] В. Путин подписал закон о создании корпорации нанотехнологий, РБК, 23 VII 2007,
https://www.rbc.ru/politics/23/07/2007/5703c84d9a79470eaf766388.

[16] Zgodnie z kursem walut na 31 XII 2007.

[17] В. Путин,Послание Федеральному Собранию Российской Федераци, http://kremlin.ru/events/president/transcripts/24203.

[18] W społeczeństwie rosyjskim nanotechnologie oraz mający na celu ich rozwój projekt Skolkovo stały się jednymi z głównych elementów kojarzonych z okresem rządów Miedwiediewa.

[19] Российские нанотехнологии должны стать доходнее нефти, Вести, 6 X 2009, https://www.vesti.ru/finance/article/2168921.

[20] Путин связал будущее российской экономики с развитием нанотехнологий, Газета.ру 2 XII 2020, https://www.gazeta.ru/business/news/2020/12/02/n_15307873.shtml.

[21] М. Меламед, «Абсолютно новая сущность, которая никому не была понятна» Чем «Роснано» хотело быть в самом начале — и что из этого получилось. Интервью первого гендиректора компании Леонида Меламеда, бес. С. Рейтер, Meduza, 10 XII 2020, https://meduza.io/feature/2020/12/10/absolyutno-novaya-suschnost-kotoraya-nikomu-ne-byla-ponyatna.

[22] Федеральный закон от 27 июля 2010 г. N 211-ФЗ „О реорганизации Российской корпорации нанотехнологий„,https://rg.ru/2010/07/30/nanotech-dok.html.

[23] „Роснано” завершила реорганизацию в ОАО, РБК, 11 III 2013, https://www.rbc.ru/economics/11/03/2011/5703e4819a79473c0df1b63d.

[24] О Группе РОСНАНО, https://www.rusnano.com/about.

[25] N. Gupta et al., Innovation Policies…, s. 34.

[26] И. Дмитриенко, Макроаллергия на нано-Чубайса, Профиль 7 VI 2017, https://profile.ru/economy/makroallergiya-na-nano-chubajsa-6273; J. Wdzięczak, Rusnano i Skolkovo…, s. 99-100.

[27] П. Юрьев, Есть ли жизнь на «планете «Роснано»?, Общая газета, 22 I 2019, https://og.ru/economics/2019/01/22/101723.

[28] Е. Серьгина, «Роснано» получит от государства еще 70 млрд рублей гарантий по кредитам, Ведомости, 3 IX 2015, https://www.vedomosti.ru/technology/articles/2015/09/04/607473-rosnano-poluchit-gosudarstva-esche-70-mlrd-rub-garantii-kreditam.

[29] О. Сальманов, А. Рожков, Дополнительное госфинансирование «Роснано» в 2016-2020 годах может составить 50,2 млрд рублей, Ведомости, 3 II 2015, https://www.vedomosti.ru/technology/articles/2015/02/03/rosnano-prosit-esche-50-mlrd-rub.

[30] Портфельные компании, https://www.rusnano.com/projects/portfolio.

[31] Е. Калюков, Чубайс сообщил о последнем рабочем дне в «Роснано», РБК, 3 XII 2020, https://www.rbc.ru/politics/03/12/2020/5fc8ad579a7947eb12019782.

[32] Чубайс: «Роснано» выполнило свою миссию, Бизнес Газета, 22 III 2019, https://www.business-gazeta.ru/news/494809; Встреча с главой «РОСНАНО» Анатолием Чубайсом, http://www.kremlin.ru/events/president/news/60109.

[33] А. Баулин, «Единорог» Чубайса: кто построил первый проект «Роснано» стоимостью $1 млрд, Forbes, 15 V 2019, https://www.forbes.ru/tehnologii/375977-edinorog-chubaysa-kto-postroil-pervyy-proekt-rosnano-stoimostyu-1-mlrd.

[34] Р. Фаляхов, Чубайс инвестировал в банкротов, Газета.ру, 27 IV 2013, https://www.gazeta.ru/business/2013/04/26/5281865.shtml.

[35] И. Осипов, И. Юзбекова, С. Рейтер, Доложили по Чубайсу: какие нарушения Счетная палата нашла в «Роснано», РБК, 24 IV 2016, https://www.rbc.ru/technology_and_media/26/04/2016/571e805d9a7947c6781397ea.

[36] Zgodnie z kursem walut z dnia 31grudnia 2015.

[37] П. Русяева, И. Юзбекова, А. Михайлова, Дело «Роснано»: кем еще интересуется следствие, РБК, 5 VII 2015,
https://www.rbc.ru/ins/business/05/07/2015/55992c5e9a7947c1ea6b0a5f.

[38] Г. Григоров, Источник: СК прекратил уголовное дело о растрате в отношении экс-главы „Роснано” Меламеда, ТАСС, 26 I 2020, https://tass.ru/proisshestviya/7608181.

[39] Обзор мирового и российского нанотехнологического рынка, https://fiop.site/o-fonde/godovye-otchety/2019/?/ru/25-overview-of-nanotechnology-market.

[40] Russia: Innovation index, https://www.theglobaleconomy.com/russia/gii_index.

[41] C. Алексашенко, «Освоили сотни миллиардов рублей, но никакого развития не принесли», бес. В. Ширяев, Новая Газета nr 130, 24 XI 2020, https://novayagazeta.ru/articles/2020/11/24/88101-osvoili-sotni-milliardov-rubley-no-nikakogo-razvitiya-ne-prinesli.