Skąd UE weźmie surowce krytyczne do transformacji energetycznej?

Zabezpieczenie dostaw surowców krytycznych staje się warunkiem powodzenia realizowanej przez UE transformacji klimatycznej. Jednocześnie koncentracja źródeł dostaw w krajach, takich jak m.in. Chiny naraża UE na ryzyko wykorzystania tej zależności jako instrumentu polityki zagranicznej;
Budowa unijnej autonomii w tym obszarze to zadanie na lata wymagające skoordynowania polityki handlowej, zagranicznej, przemysłowej i badawczo-rozwojowej, a nade wszystko przeznaczenia odpowiednich zasobów finansowych;
Krótkookresowo podstawowym narzędziem w ręku Unii jest dywersyfikacja źródeł dostaw. W średnim i długim okresie znaczenia nabiorą inwestycje w nowe technologie, własne zdolności wydobycia i przetwórstwa oraz ponowny odzysk surowców.

Od kilku lat w UE oraz głośniej dyskutuje się o potrzebie zabezpieczenia dostaw surowców krytycznych niezbędnych do realizacji Europejskiego Zielonego Ładu. Najpierw COVID-19 z zakłóceniem łańcuchów dostaw, a następnie erozja porządku międzynarodowego objawiająca się rosnącą rywalizacją amerykańsko-chińską oraz rosyjską agresją wobec Ukrainy, postawiły pytania o skalę zależności unijnej gospodarki od zewnętrznych podmiotów.

Wykorzystanie zależności od surowców krytycznych jako narzędzia polityki zagranicznej już zdarzało się w przeszłości. W 2010 roku Chiny nałożyły dwumiesięczne embargo na eksport metali ziem rzadkich do Japonii w trakcie sporu dyplomatycznego wokół aresztowania chińskiej łodzi rybackiej. W efekcie ceny tych metali krótkotrwale eksplodowały[1]. Zabezpieczenie tych surowców staje się więc istotnym elementem budowy głośno dyskutowanej koncepcji unijnej autonomii strategicznej.

Znaczenie surowców krytycznych dla transformacji klimatycznej

Surowce są podstawą gospodarki. KE szacuje, że około 30 milionów miejsc pracy w UE jest bezpośrednio zależne od zagwarantowania ich dostaw[2]. Wśród metali i minerałów szczególnego znaczenia nabrały tzw. surowce krytyczne, czyli niezbędne do rozwoju kluczowych gałęzi unijnego przemysłu, szczególnie w sektorach związanych z transformacją klimatyczną. Przykładowo, metale ziem rzadkich[3] są wykorzystywane w silnikach elektrycznych i turbinach wiatrowych, ogniwa paliwowe wymagają metali z grupy platynowców[4] a kobalt, lit, grafit i nikiel są wykorzystywane do produkcji baterii do samochodów elektrycznych.

Od 2011 roku, co trzy lata, KE publikuje zestawienie surowców krytycznych dla unijnej gospodarki. Określając „krytyczność” KE bada zarówno znaczenie danego surowca dla gospodarki UE, jak i koncentrację jego podaży. Wspólne Centrum Badawcze KE prowadzi także system informacyjny dot. surowców krytycznych, w którym można znaleźć analizy dot. obecnego i przyszłego zużycia, źródeł importu i znaczenia surowców krytycznych dla gospodarki unijnej.

W ostatnim przeglądzie z 2020 roku (kolejny przypadnie na 2023 rok) KE wskazała 30 surowców krytycznych, zaliczając do nich nie tylko metale ziem rzadkich, ale także np. lit, węgiel koksujący, magnez, fosfor, wolfram i kobalt.

Prognozy wskazują, że unijna gospodarka będzie zużywać coraz więcej surowców krytycznych. W przyjętym w 2020 roku Planie Działania na Rzecz Surowców Krytycznych[5] KE szacowała, że – przy utrzymaniu zakładanej ścieżki dekarbonizacji – UE będzie potrzebowała do 2050 roku 60 razy więcej litu, 15 razy więcej kobaltu i 10-krotnie więcej metali ziem rzadkich niż obecnie. KE wskazuje także na analizy Banku Światowego[6] i OECD[7] prognozujące wzrost globalnego zapotrzebowania na metale i minerały. Wzrost popytu jak i niestabilne otoczenie międzynarodowe już teraz windują ceny surowców, przykładowo cena litu jest prawie 300% wyższa niż rok temu[8]. W efekcie dzisiejsza zależność UE od zewnętrznych dostawców paliw kopalnych, której boleśnie doświadczamy w dobie rosyjskiej agresji na Ukrainę, może zmienić się w uzależnienie od dostawców surowców krytycznych.

UE jest dzisiaj w wielu obszarach praktycznie całkowicie zależna od zewnętrznych dostaw. Chiny odpowiadają m.in. za 98% unijnego importu metali ziem rzadkich, 93% magnezu, 49% bizmutu i 44% dostaw surowców krytycznych ogółem[9]. Innymi istotnymi dostawcami są m.in. Chile (78% dostaw litu), Brazylia (85% dostaw niobu), Demokratyczna Republika Konga (68% dostaw kobaltu), RPA (71% dostaw platyny) czy Turcja (98% dostaw boranu). Co więcej, uzależnienie UE od zewnętrznych dostawców dotyczy nie tylko wydobycia, ale także przetwórstwa i rafinacji – co powoduje, że nawet jeśli kraje UE dysponują własnymi złożami to konieczny jest eksport do państw trzecich celem przetworzenia. Przykładowo Chiny, mimo że dysponują jedynie 9% światowych złóż litu to odpowiadają za 60% jego rafinacji[10].

Działania podejmowane przez UE

W swoim Planie Działania na rzecz Surowców Krytycznych z 2020 roku, KE zaproponowała cztery obszary działań:

Rozwój odpornych łańcuchów wartości;
Wykorzystanie gospodarki obiegu zamkniętego do pozyskania wtórnych surowców krytycznych;
Wzmocnienie zrównoważonego pozyskiwania i przetwarzania surowców w samej UE oraz;
Dywersyfikacja źródeł dostaw.

Dla budowy europejskich łańcuchów wartości w zakresie wydobycia i przetwarzania surowców krytycznych KE zaproponowała powołanie sojuszu przemysłowego. Efektem działań KE było utworzenie European Raw Materials Alliance skupiającego podmioty publiczne i prywatne na różnych etapach wydobycia, przetwarzania i recyklingu. Członkami ERMA jest ponad 350 firm (z Polski m.in. KGHM i JSW) oraz ministerstwa, uniwersytety i instytuty badawcze. Obecnie ERMA skupia się na działaniach w obszarze metali ziem rzadkich niezbędnych do produkcji magnesów i silników elektrycznych oraz surowcach niezbędnych do rozwoju technologii magazynowania i konwersji energii (baterie i ogniwa paliwowe).

Sojusz zapewnia gromadzenie, wymianę wiedzy i opracowywanie postulatów zmian regulacyjnych dot. łańcuchów wartości surowców krytycznych. Stanowi także platformę ułatwiającą finansowanie wspierając pozyskiwanie inwestorów, wyszukując projekty inwestycyjne oraz analizując możliwości pozyskania finansowania. Niedawno ERMA ogłosiła m.in. swoje wsparcie w pozyskaniu finansowania przez kanadyjską Mkango Resources Ltd. dla rozwoju, we współpracy z Grupą Azoty, rafinerii metali ziem rzadkich w Puławach, która przetwarzać ma surowiec pozyskany w kopalni Songwe Hill w Malawi[11].

Jeszcze przed powołaniem ERMA, w 2017 roku KE zainaugurowała inny sojusz przemysłowy – European Battery Alliance, którego celem jest budowa zdolności UE w zakresie produkcji akumulatorów do pojazdów elektrycznych. Jednym z głównych obszarów działalności jest zabezpieczenie dostępu do surowców niezbędnych przy ich produkcji[12].

KE wiąże duże nadzieje na zwiększenie niezależności UE z rozpowszechnieniem gospodarki obiegu zamkniętego i odzyskiem surowców krytycznych celem ponownego ich wykorzystania. I tutaj znowu, najbardziej zaawansowane są działania dot. baterii. W 2020 roku KE przedstawiła projekt rozporządzenia w sprawie baterii i zużytych baterii[13], który obecnie jest przedmiotem negocjacji między Radą a Parlamentem Europejskim. Projekt wprowadza m.in. minimalne poziomy recyklingu baterii i akumulatorów jak również minimalne poziomy surowców pochodzących z odzysku, które muszą znaleźć się w nowych bateriach i akumulatorach. Producenci baterii już od dawna pracują nad zwiększeniem udziału materiałów z recyklingu, np. szwedzki producent baterii do samochodów elektrycznych Northvolt w 2021 roku ogłosił, że wyprodukował baterię z wykorzystaniem manganu, kobaltu i niklu pochodzących w 100% z recyklingu[14]. Badania nad ponownym wykorzystaniem surowców krytycznych są także finansowane w ramach obecnego wieloletniego programu badawczego UE Horyzont Europa[15].

Jako trzeci strumień działań KE wskazuje wykorzystanie zasobów surowców na terenie samej UE. KE szacuje, że Wspólnota dysponuje m.in. złożami litu, kobaltu, niklu i manganu. Już dzisiaj część metali (np. ind, hafn, stront) jest pozyskiwana w znacznej mierze wewnątrz UE. Naukowcy z krakowskiej AGH w swojej analizie również wskazują, że na terenie UE występują m.in. pokłady grafitu, litu, wolframu, kobaltu i metali ziem rzadkich[16]. Jednocześnie polscy autorzy podkreślają, że nie istnieje jedna kompletna baza danych zbierająca informacje nt. unijnych zasobów surowców krytycznych, a obecne analizy są prowadzone na bazie różnych, często niekompletnych i sprzecznych ze sobą źródeł. Wyzwaniem dla wydobycia złóż własnych w UE jest także ich częsta nieopłacalność ekonomiczna, sprzeciw społeczny związany z realizacją nowych projektów wydobywczych, jak również ich negatywny wpływ na środowisko. Istotna jest także budowa nie tylko własnych zdolności wydobywczych, ale także łańcucha rafinacji i przetwórstwa wydobytych surowców.

Wreszcie ostatnim elementem działań UE w zakresie zabezpieczenia dostępu do surowców krytycznych jest dywersyfikacja źródeł dostaw. W tym kontekście jako potencjalnych partnerów UE wymienia się m.in. Kanadę, Australię, Meksyk, czy Chile. UE ma tutaj do dyspozycji zarówno typowe instrumenty polityki handlowej jak i narzędzia z zakresu „dyplomacji surowcowej”[17].

W tym pierwszym obszarze KE może wykorzystywać umowy o wolnym handlu zawierane z partnerami międzynarodowymi m.in. wprowadzając klauzule zakazujące ceł, podatków i monopoli przy eksporcie surowców krytycznych[18] tym samym otwierając rynki producentów zarówno na eksport surowców jak i unijne inwestycje w wydobycie i przetwórstwo. Możliwe jest także wykorzystanie instrumentów WTO w przypadku naruszenia zobowiązań wynikających z członkostwa w tej organizacji. W przeszłości już się to zdarzało np. względem Chin, które wprowadziły niedopuszczalne ograniczenia w wywozie metali ziem rzadkich[19] i w efekcie przegranej przed Panelem Arbitrażowym WTO wycofały się z nich.

W ramach „dyplomacji surowcowej” UE zawiera tzw. strategiczne partnerstwa surowcowe z potencjalnymi dostawcami. W 2021 roku takie porozumienia zawarto z Kanadą i Ukrainą, która dysponuje m.in. złożami grafitu i tytanu. Obejmują one m.in współpracę przy identyfikacji możliwości wydobycia i przetwarzania złóż, współpracę regulacyjną celem zbliżenia stosowanych standardów i zrównoważonej działalności, analizę wykonalności projektów joint-venture czy też współpracę w zakresie innowacji. Wskazuje się także, że UE może wykorzystać swoją politykę rozwojową w tym m.in. ogłoszoną niedawno inicjatywę Global Gateway do rozwoju wydobycia surowców w krajach rozwijających się m.in. w Afryce dywersyfikując z jednej strony źródła dostaw, a z drugiej zapewniając wyższe standardy pracownicze i środowiskowe niż do tej pory[20].

Wnioski

Instytucje UE są w pełni świadome, że w najbliższej dekadzie są konieczne zdecydowane działania na rzecz zabezpieczenia dostaw surowców krytycznych.

W tym zakresie szczególnym problemem jest praktycznie całkowite uzależnienie UE od Chin w obszarze metali ziem rzadkich oraz znacząca pozycja tego kraju w rafinacji surowców.

Do tej pory zaproponowano szereg działań z obszarów różnych polityk sektorowych – przemysłowej, handlowej, innowacji etc.

W krótkim terminie jedynym rozwiązaniem jest dywersyfikacja źródeł dostaw, przy czym nie jest to zadanie łatwe. Państwa dysponujące złożami surowców mogą nie mieć ochoty na pełnienie roli tanich dostawców „ropy XXI w.” i bycia miejscami, do których bogate kraje „outsourcują” niszczące środowisko procesy wydobywcze i przetwórcze. Przykładowo Chile, w trakcie prac nad modernizacją swojego FTA z UE podnosiło konieczność realizacji własnych polityk wspierających budowę krajowego łańcucha produkcji baterii zamiast tylko pełnienia roli eksportera litu[21]. Co więcej, pojawiają się głosy nawołujące do utworzenia „litowego OPEC” kontrolującego podaż a zatem ceny tego surowca[22]. W obliczu erozji światowego systemu wolnego handlu zobowiązania zawarte w umowach handlowych, o systemie WTO nie mówiąc, mogą także stawać się coraz mniej wiarygodne. Warto też pamiętać, że własność kopalni i rafinerii w krajach wydobycia może należeć do strategicznych konkurentów UE. Przykładowo Chiny są właścicielami 70% przemysłu górniczego w Demokratycznej Republice Konga, będącego głównym dostawcą kobaltu i agresywnie inwestują w dostęp do złóż w innych krajach[23].

Z braku dostatecznych złóż UE z pewnością nie będzie w stanie pokryć swojego zapotrzebowania w oparciu o własne zasoby naturalne. Oprócz długotrwałych procedur administracyjnych związanych z uruchomieniem wydobycia, w Europie przyzwyczajonej do odchodzenia od górnictwa i intensywnej eksploatacji złóż, kontrowersje wywołują kwestie środowiskowe. Należy przy tym pamiętać, że wydobycie i rafinacja omawianych surowców często wiąże się nie tylko z degradacją środowiska ale również np. występowaniem radioaktywnych pierwiastków zwiększających ryzyko nowotworów[24].

Odzysk surowców i innowacje zmniejszające zależność od nich (np. poprzez opracowanie technologii, które ich nie wymagają i stosowanie substytutów) w długim okresie prawdopodobnie zwiększą niezależność surowcową Unii. Nie są to jednak rozwiązania „na jutro”. Przykładowo ponowne wykorzystanie surowców ze zużytych akumulatorów wymaga czasu zanim ich dostateczna liczba zakończy swój cykl życia i będą mogły być poddane obróbce.

Nade wszystko do wdrożenia tych wszystkich działań niezbędne są pieniądze. Inwestycje w wydobycie, przetwórstwo, czy też odzysk lub badania nad nowymi technologiami trwają wiele lat i są kapitałochłonne. UE wprowadzając wiążące prawnie zobowiązanie do osiągnięcia neutralności klimatycznej w 2050 roku i legislację w ramach pakietu Fit for 55 (m.in. zakaz sprzedaży samochodów spalinowych od 2035 roku) chce zachęcić inwestorów do lokowania środków w projekty o pewnej stopie zwrotu. Do sfinansowania omawianych inwestycji konieczna będzie prawdopodobnie kombinacja funduszy prywatnych i publicznych w postaci subsydiów, gwarancji i taniego finansowania udzielanego przez np. Europejski Bank Inwestycyjny.

O tym, że dotychczasowe działania mogą być niewystarczające świadczy zapowiedź przedstawienia przez KE w 2023 roku nowego Aktu o surowcach krytycznych (Critical Raw Materials Act)[25]. Wstępne założenia tej propozycji to m.in. stworzenie kryteriów dla określania strategicznych surowców krytycznych, powołanie sieci europejskich agencji ds. surowców, uproszczenie procedur administracyjnych dla projektów wydobycia i przetwórstwa w UE, wykorzystanie funduszy publicznych do budowy własnych zdolności UE (m.in. poprzez schemat IPCEI oraz nowy Fundusz Suwerenności Europejskiej), czy tez stworzenie strategicznych rezerw surowców.

Warto pamiętać, że swoje programy wsparcia dla zabezpieczenia dostaw surowców na potrzeby transformacji klimatycznej rozwijają inni gracze, przede wszystkim USA i Chiny, ale także Japonia i Korea Południowa. W połączeniu z narastającym protekcjonizmem i rywalizacją geopolityczną, oznacza to, że konkurencja o surowce krytyczne może stać się jednym głównych pól rywalizacji międzynarodowej w nadchodzących latach.

Foto: EPA/DPA

[1] Walka o metale ziem rzadkich, Obserwator finansowy, https://www.obserwatorfinansowy.pl/bez-kategorii/rotator/walka-o-metale-ziem-rzadkich/, dostęp: 21.11.2022 r.

[2] Study on the EU’s list of Critical Raw Materials (2020) Final Report. Komisja Europejska, https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/c0d5292a-ee54-11ea-991b-01aa75ed71a1/language-en, dostęp: 21.11.2022 r.

[3] Metalami ziem rzadkich (rare earth elements) określa się zwyczajowo 17 pierwiastków chemicznych z grupy skandowców i lantanowców: lantan, cer, prazeodym, neodym, promet, samar, europ, gadolin, terb, dysproz, holm, erb, tul, iterb, lutet, skand, itr; dzielą się na lekkie (LREE) i ciężkie (HREE) metale ziem rzadkich; wbrew swojej nazwie metale te wcale nie są rzadkie natomiast występują w niskich stężeniach i zwykle zmieszane ze sobą bądź innymi metalami wymagając pracochłonnych i szkodliwych dla środowiska procesów separacji i rafinacji.

[4] KE zalicza w swojej analizie do platynowców iryd, pallad, platynę, rod i ruten.

[5] Commission announces actions to make Europe’s raw materials supply more secure and sustainable, KE,

https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_20_1542, dostęp: 21.11.2022 r.

[6] Mineral Production to Soar as Demand for Clean Energy Increases, Bank Światowy, https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2020/05/11/mineral-production-to-soar-as-demand-for-clean-energy-increases, dostęp: 21.11.2022 r.

[7] OECD, Global Material Resources Outlook to 2060: Economic Drivers and Environmental Consequences OECD Publishing, 2019. https://doi.org/10.1787/9789264307452-en, dostęp: 21.11.2022 r.

[8] LITHIUM PRICE ASSESSMENTS, Benchmark Mineral Intelligence, https://www.benchmarkminerals.com/lithium-prices/, dostęp: 21.11.2022 r.

[9] Study on the EU’s list of Critical Raw Materials (2020) Final Report. Komisja Europejska, https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/c0d5292a-ee54-11ea-991b-01aa75ed71a1/language-en, dostęp: 21.11.2022 r.

[10] How the EU plans to win the global race for Critical Raw Materials, EurActiv,

https://www.euractiv.com/section/energy-environment/news/how-the-eu-plans-to-win-the-global-race-for-critical-raw-materials/, dostęp: 21.11.2022 r.

[11] Diversifying the rare earth value chain for Europe’s green transition, ERMA,

https://erma.eu/diversifying-the-rare-earth-value-chain-for-europes-green-transition/, dostęp: 21.11.2022 r.

[12] https://www.eba250.com/actions-projects/priority-actions/, ERMA, dostęp: 21.11.2022 r.

[13] Wniosek ROZPORZĄDZENIE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY w sprawie baterii i zużytych baterii, uchylające dyrektywę 2006/66/WE i zmieniające rozporządzenie (UE) 2019/1020, https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-13944-2020-INIT/pl/pdf, dostęp: 21.11.2022 r.

[14] Northvolt produces first fully recycled battery cell – looks towards establishing 125,000 ton/year giga recycling plant, https://northvolt.com/articles/recycled-battery/, dostęp: 21.11.2022 r.

[15] Horizon Europe, Strategic plan 2021-2024, https://op.europa.eu/en/web/eu-law-and-publications/publication-detail/-/publication/3c6ffd74-8ac3-11eb-b85c-01aa75ed71a1, dostęp: 21.11.2022 r.

[16] On the Possibilities of Critical Raw Materials Production from the EU’s Primary Sources EwaLewicka, Katarzyna Guzik, Krzysztof Galos, Resources, vol. 10, no. 5 (2021): 50., https://www.mdpi.com/2079-9276/10/5/50, dostęp: 21.11.2022 r.

[17] Critical raw materials in EU external policies Improving access and raising global standards, EPRS Brefing, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2021/690606/EPRS_BRI(2021)690606_EN.pdf, dostęp: 21.11.2022 r.

[18] Ibidem.

[19] Postępowanie DS432: China — Measures Related to the Exportation of Rare Earths, Tungsten and Molybdenum, https://www.wto.org/english/tratop_e/dispu_e/cases_e/ds431_e.htm, dostęp: 21.11.2022 r.

[20] Securing the EU’s supply of critical raw materials, EPRS At a glance, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2022/733586/EPRS_ATA(2022)733586_EN.pdf, dostęp: 22.11.2022 r.

[21] Europe’s hunger for lithium sparks tensions with Chile, Politico, https://www.politico.eu/article/europes-hunger-for-lithium-sparks-tensions-with-chile/, dostęp: 22.11.2022 r.

[22] Mineral-rich countries want to form an OPEC for battery minerals, Quartz, https://qz.com/mineral-rich-countries-want-to-form-an-opec-for-battery-1849742149, dostęp: 22.11.2022 r.

[23]China’s lithium companies are in an investment frenzy, Quartz, https://qz.com/2087345/chinas-lithium-mining-battery-firms-are-in-an-investment-frenzy, dostęp: 22.11.2022 r.

[24]Boom in Mining Rare Earths Poses Mounting Toxic Risks, Yale Environment 360,

https://e360.yale.edu/features/boom_in_mining_rare_earths_poses_mounting_toxic_risks, dostęp: 22.11.2022 r.

[25]Critical Raw Materials Act: securing the new gas & oil at the heart of our economy, KE, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/STATEMENT_22_5523, dostęp: 22.11.2022 r.