Śmierć prezydenta Iranu – komentarz

Komentarz w skrócie: 

• 19 maja Ebrahim Raisi, prezydent Iranu (od 3 sierpnia 2021), zginął w katastrofie helikoptera niedaleko granicy z Azerbejdżanem. Akcja poszukiwawcza trwała kilkanaście godzin i zakończyła się na ranem 20 maja. Na miejscu katastrofy nie znaleziono oznak życia wśród  pasażerów i oficjalnie ogłoszono śmierć prezydenta. Wiceprezydent Mohammad Mochber objął fotel prezydenta. 
• Śmierć prezydenta jest wyzwaniem dla ajatollaha Chameneiego i sukcesji na najważniejszych pozycjach w Iranie. Irańczycy pójdą po raz kolejny do urn 28 czerwca – konstytucja Iranu wymaga kolejnych wyborów w ciągu 50 dni w wypadku śmierci prezydenta. Ajatollah Chamenei i Rada Strażników, muszą znaleźć odpowiednich kandydatów, którzy będą kontynuować konserwatywną i bezkompromisową politykę. 
• Ebrahim Raisi był również typowany jako następca ajatollaha. Jego śmierć pozostawia w grze o fotel najwyższego przywódcy tylko syna obecnego ajatollaha – Mojtaba Khamenei. Byłby to jednak kontrowersyjny wybór, jako że brakuje mu doświadczenia w administracji państwowej oraz ajatollah otwarcie sprzeciwiał się temu wyborowi. 
• Spora część Irańczyków świętowała  śmierć prezydenta odpowiedzialnego za egzekucję tysięcy więźniów politycznych w latach osiemdziesiątych i brutalną odpowiedź na protesty po śmierci Masy Amini. Na ulicach Iranu puszczane były fajerwerki. 
• Śmierć prezydenta Iranu nie zmieni znacząco sytuacji w regionie oraz polityki wewnętrznej w Iranie. Dodaje jednak niepewności do już skomplikowanej sytuacji z uwagi na wojnę w Gazie na Bliskim Wschodzie. Wewnątrz Iranu bezkompromisowa i konserwatywna polityka będzie kontynuowana według planu wyznaczonego przez ajatollaha. 

Wstęp:

W dniu 19 maja Ebrahim Raisi, prezydent Iranu (od 3 sierpnia 2021), zginął w katastrofie helikoptera w okolicy miasta Warzaghan w ostanie Azerbejdżan Wschodni. Prezydent razem z ministrem spraw zagranicznych Hosejnem Amirem Abdollahijanem oraz siedmioma innymi osobami wracali z otwarcia tamy na granicy z Azerbejdżanem. Śmigłowiec rozbił się około 13.30 czasu lokalnego, ale irańskie media poinformowały tylko o ‘twardym lądowaniu’ około godziny 16.00. Śmigłowiec z prezydentem był częścią konwoju, z którego dwa inne śmigłowce bezpiecznie wylądowały w Tebriz po tym jak utraciły łączność z trzecim helikopterem. Akcja poszukiwawcza trwała kilka godzin i odbywała się w bardzo trudnych warunkach. Ratownicy pracowali w ciemnościach, deszczu i bardzo gęstej mgle. Dopiero w nocy Turecki dron zlokalizował źródło ciepła, tym samym znajdując prawdopodobne miejsce katastrofy. Ratownicy dotarli na miejsce katastrofy około 6 rano i nie znaleźli już żadnych oznak życia wśród pasażerów. Oficjalnie poinformowane o śmierci Ebrahima Raisiego w poniedziałek rano 20 Maja, a pogrzeb zaplanowano na 22 Maja.  Ogłoszono również pięciodniową żałobę nardowdową. Podczas pogrzebu 22 maja najwyższy przywódca ajatollah Ali Chamenei poprowadził modlitwę pośród tysięcy zebranych irańczyków na ulicach Teheranu i wśród okrzyków “Śmierć USA”.

Wraz z nagłą śmiercią Ebrahima Raisiego pojawiły się pytania o sukcesję reżimu, o potencjalne zmiany i o to co myślą Irańczycy? Aby odpowiedzieć na powyższe pytania, należy najpierw zrozumieć kim faktycznie był Ebrahim Raisi. 

Kim był Ebrahim Raisi?

Ebrahim Raisi był ósmym prezydentem Islamskiej Republiki Iranu od 2021. Rozpoczynał swoją karierą w prokuraturze w różnych irańskich miastach. W końcu Raisi został prokuratorem w Teheranie – stolicy Iranu. W 1988 przyszły prezydent zasiadł w komitecie odpowiedzialnym za masowe egzekucje więźniów politycznych. W tak zwanych komisjach śmierci Raisi prowadził procesy przeciwko więźniom politycznym i skazywał ich na śmierć.[1] Tysiące osób padło jego ofiarą. Od tamtego wydarzenia Ebrahim Raisi znany był jako ‘rzeźnik z Teheranu’ (Butcher of Teheran).[2] Po śmierci Najwyższego Przywódcy Iranu Ruhollaha Chomeiniego dostał awans na prokuratora generalnego w Teheranie, a w końcu w 2016 prokuratorem generalnym państwa. Nowy Najwyższy Przywódca ajatollah Ali Chamenei później wielokrotnie mianował Ebrahim Raisiego na inne ważne stanowiska. 

Finalnie w 2017 roku Raisi wystartował w wyborach prezydenckich, zajmując drugie miejsce i przegrywając z urzędującym wówczas Hasanen Rouhanin. W wyborach 2017 Ebrahim Raisi postrzegany był jako jeszcze bardziej islamski i konserwatywny kandydat niż politycznie umiarkowany urzędujący prezydent Rouhani. Dopiero w 2021 Ebrahim Raisi wygrał wybory prezydenckie z 62.00 procentowym poparciem ale przy niskiej frekwencji – tylko 48.8 procent.[3] Dla porównania frekwencja w 2017 wyniosła około ​​70%.[4] 

Podczas swojej prezydentury Ebrahim Raisi musiał się zmierzyć z dwoma wyzwaniami – protestami w całym Iranie po śmierci Masy Amini i brutalnej odpowiedzi na owe protesty oraz zaogniającego się konfliktu z Izraelem.[5] Ebrahim Raisi bronił brutalnej odpowiedzi na protesty po śmierci Masy Amini, jednocześnie oskarżając Zachód o ich wzniecanie.[6] Do śmierci Ebrahim Raisi był protégé ajatollaha Aliego Chameneiego, nie dziwi więc, że był przez wielu uważany za potencjalnego następcę Najwyższego Przywódcy. Dlatego też, jego śmierć jest wyzwaniem dla reżimu i sukcesji na najważniejszych stanowiskach w kraju. 

Sukcesja?

Według konstytucji Islamskiej Republiki Iranu w wypadku śmierci urzędującego prezydenta stanowisko to obejmuje wiceprezydent, a nowe wybory muszą się odbyć w przeciągu 50 kolejnych dni. Wiceprezydent Mohammad Mochber objął więc funkcję prezydenta Iranu 19 maja. Sprawa krótkoterminowej sukcesji jest rozwiązana. Nie było wątpliwości kto zastąpi Raisiego, jako że irańska konstytucja ma wyraźne wytyczne na takie sytuacje. Ta płynna sukcesja nie mogła zagrozić stabilności reżimu. Jednak nagła śmierć prezydenta przeszkodziła w długoterminowych i planowanych sukcesjach na najważniejszych stanowiskach w Iranie. 

Nominacje kandydatów pokaże czy Chameneni zamierza zmienić kurs na bardziej umiarkowany czy kontynuować z autorytarną polityką. Według Ellie GeranMajeh, ekspertki ds. Iranu z European Council on Foreign Relations, start bardziej umiarkowanych kandydatów jest mało prawdopodobny. Dla ajatollaha Chameneiego celem jest bezproblemowe i stabilne przekazanie władzy.[7] Co prawda nie ma jeszcze potwierdzonych kandydatów na prezydenta ale najprawdopodobniej o fotel prezydenta powalczą: 

• Mohammad Mokhber (prezydent od 19 maja);
• Mohammad Bagher Ghalibaf (przewodniczący Islamskiego Zgromadzenia Konsultatywnego, kandydat w poprzednich wyborach); 
• Ali Laridżani (były przewodniczący Islamskiego Zgromadzenia Konsultatywnego)
• Mohammad Dżawad Zarif (były Minister Spraw Zagranicznych i ambasador Iranu przy ONZ)
• Saeed Jalili (członek Expediency Discernment Council)[8][9]

Kto faktycznie zostanie kandydatem przekonamy się gdy Rada Strażników zatwierdzi odpowiednich kandydatów. 

Irańczycy pójdą po raz kolejny do urn 28 czerwca. Prawdziwym testem poparcia wśród Irańczyków będzie frekwencja. Niska frekwencja będzie znakiem protestu przeciwko konserwatywnej autorytarnej i często brutalnej polityce reżimu, co było widoczne podczas wyborów parlamentarnych w marcu bieżącego roku. To wtedy frekwencja wyniosła około 40% i według Iana Dudgeona z Australian Institute of International Affairs Irańczycy równie niechętnie pójdą do wyborów prezydenckich w czerwcu.[10] Na ten moment, pozostaje nam obserwować kto ostatecznie wystartuje w wyborach i jaka będzie odpowiedź Irańczyków oraz “Irańskiej ulicy”. 

Śmierć Ebrahima Raisiego to również wyzwanie dla ajatollaha Chameneiego. Ajatollah Chamenei ma już 85 lat i jest coraz słabszy dlatego znalezienie odpowiedniego następcy jest kluczowe. Ebrahim Raisi był wielokrotnie wskazywany jako potencjalny następca ajatollaha Chameneiego, jako że popierał konserwatywną i twardą politykę. Zmarły prezydent miał również odpowiednie doświadczenie w administracji i sądownictwie aby zająć najważniejszą pozycję w kraju. Jego śmierć pozostawia właściwe tylko jednego kandydata w grze – Mojtaba Khamenei, syna ajatollaha i wpływowego duchownego.[11] 

Mniej popularnym potencjalnym następcą jest Alireza Arafi, doświadczony duchowny i członek Rady Strażników. Według sondażu BBC Persian z udziałem analityków i ekspertów Ebrahim Raisi i Mojtaba Khamene byli jednak najbardziej prawdopodobnymi kandydatami, którzy mogli zyskać aprobatę Zgromadzenia Ekspertów. 

Mojtaba Khamenei byłby jednak kontrowersyjnym wyborem, jako że brakuje mu doświadczenia na stanowiskach wykonywanych i w administracji państwowej. Co więcej, ajatollah Chamenei wielokrotnie sprzeciwiał się  przekazaniu władzy swojemu synowi. Mianowanie na następcę syna obecnego ajatollaha sugerowałby również, że Islamska Republika Iranu wstępuję na drogę systemu dziedziecznia władzy i koncentrcji władzy w jednej rodzinie.[12] Przewidywanie kto zostanie kolejnym następcą jest więc niezwykle trudne. Nie pomaga w tym fakt, że istnieję tylko jeden precedens sukcesji na stanowisku Najwyższego Przywódcy – mianowanie na to stanowisko Alego Chameneiego po śmierci pierwszego Najważniejszego Przywódcy Ruhollaha Chomeiniego.[13] Jedno jest pewne, kolejny przywódca zostanie wybrany przez Chameneiego oraz konserwatywną i bezkompromisową frakcją irańskiego reżimu.  

Nastroje irańczyków 

Śmierć Ebrahima Raisiego wzbudziła mieszane reakcje w Iranie i pokazała rozdźwięk pomiędzy elitą władzy a zwykłymi irańczykami.

Ogłoszona pięciodniowa żałoba narodowa nie jest tak narodowa jak irańskie władze by sobie tego życzyły. Śmierć prezydenta była dla części społeczeństwa momentem radości. Dla wielu Ebrahim Raisi był bezpośrednio odpowiedzialny za brutalne egzekucje, tłumienie protestów i praw kobiet po śmierci Masy Amini. Wśród liberalnych irańczyków i aktywistów nie było więc czasu na żałobę. Zamiast płaczu na irańskich ulicach mieszkańcy puszczali fajerwerki, celebrując śmierć brutalnego prezydenta. Ich komentarze na social mediach e.g. X (Twitter) również były dalekie od wyrażania smutku.[14] Spora część społeczeństwa widziała w śmierci prezydenta szansę na zmianę lub chociaż moment na oddech. 

Reakcja międzynarodowa

Dla sąsiadów śmierć prezydenta i ministra spraw zagranicznych niewiele zmieni, gdyż reżim będzie kontynuować twardą politykę pod przywództwem ajatollaha Chameneiego. Pakistan, Irak i Turcja złożyły narodowi irańskiemu kondolencje.[15] Rola Turcji było również kluczowa w znalezieniu wraku śmigłowca. To właśnie Turecki dron wykrył źródło ciepła w górach, tym samym lokalizując śmigłowiec.

Nagła śmierć prezydenta Iranu zwiększa niepewność w stosunkach pomiędzy Iranem a Izraelem, według Aliego Vaeza z International Crisis Group. Stwierdza on również, że śmierć Raisiego może zachęcić wrogów Iranu (m.in. Izrael, Arabię Saudyjską) do bardziej odważnych i niebezpiecznych działań przeciwko Iranowi.[16] Co zauważalne, niepewna sytuacja w Iranie i niespodziewana zmiana urzędującego prezydenta jeszcze bardziej komplikują sytuację na Bliskim Wschodzie, w szczególności w kontekście wojny Izraela w Gazie.

Czas zmian? 

Szansa na zmianę w reżimie były znikome dzięki ściśle określonej procedurze w sytuacji przedwczesnej śmierci prezydenta. Władze szybko i sprawnie przejął wiceprezydent Mohammad Mochber. Odbyło się to bez żadnych wątpliwości.

Ajatollah Chamenei rozwiał również wszelkie wątpliwości wpisem na X (Twitter) pisząc w dniu katastrofy “The nation doesn’t need to be worried or anxious as the administration of the country will not be disrupted at all.” (Naród nie musi się martwić ani niepokoić, ponieważ administracja kraju nie zostanie w ogóle zakłócona.)[17] 

Według ekspertów Irańczycy nie zobaczą również istotnej zmiany gdy pojawi się nowy Najwyższy Przywódca. Ajatollah Chamenei ukształtował system tak aby jego polityka była kontynuowana nawet po jego śmierci.[18] W tej sytuacji szansa na zmianę jest znikoma. Ale testem dla bezkompromisowych i konserwatywnych polityków reżimu będzie ich kontrola i współpraca we wszystkich częściach władzy. W sytuacji braku trójpodziału władzy, napięcia wśród elity są zagrożeniem dla stabilności irańskiego reżimu. Jest to szansa dla liberalnych irańczyków dążących do zmiany, ale sama nawet nagła śmierć prezydenta nie przyniesie oczekiwanych zmian i liberalizacji w Islamskiej Republice Iranu. 

Bibliografia

[1] Urzędowska, M. (2024, Maj 20). Okrutny prokurator, pobożny duchowny i prawa ręka Chameneiego. Kim był Ebrahim Raisi? Wyborcza.pl. https://wyborcza.pl/7,75399,30986567,okrutny-prokurator-pobozny-duchowny-i-prawa-reka-alego-chameneiego.html#S.MT-K.C-B.1-L.1.duzy [dostęp 24.05.2024]

[2] Askew, J. (2024, Maj 20). “Butcher of Tehran”: Who was Iranian President Ebrahim Raisi? Euronews. https://www.euronews.com/2024/05/20/butcher-of-tehran-who-was-iranian-president-ebrahim-raisi [dostęp 24.05.2024]

[3] Staff, A. J. (2024, Maj 20). Who was Iran’s President Ebrahim Raisi? Al Jazeera. https://www.aljazeera.com/news/2024/5/20/who-is-irans-president-ebrahim-raisi [dostęp 23.05.2024]

[4] BBC. (2017, Maj 20). Iran election: Votes are counted amid high turnout. BBC News. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-39936577  [dostęp 24.05.2024]

[5] Solomon, E., & Fassihi, F. (2024, Maj 20). Ebrahim Raisi, Iran’s President, Dies in Helicopter Crash at 63. The New York Times. https://www.nytimes.com/2024/05/20/world/middleeast/ebrahim-raisi-iran-dead.html [dostęp 24.05.2024]

[6] De Luce, D. (2023, September 12). Before anniversary of mass protests, Iran’s leader expresses no regrets. NBC News. https://www.nbcnews.com/news/world/anniversary-mass-protests-irans-leader-expresses-no-regrets-threatens-rcna104621  [dostęp 24.05.2024]

[7] Solomon, E. (2024, Maj 21). After Raisi’s Death, Elections Pose Tricky Test for Iran’s Rulers. The New York Times. https://www.nytimes.com/2024/05/21/world/middleeast/iran-election-president-death-ayatollah.html  [dostęp 24.05.2024]

[8] MEE correspondent in Tehran. (2024, Maj 20). Ebrahim Raisi: The candidates to succeed Iran’s president. Middle East Eye. https://www.middleeasteye.net/news/ebrahim-raisi-candidates-succeed-irans-president [dostęp 24.05.2024]

[9] Naar, I. (2024, Maj 21). Who are the top five contenders to become Iran’s new president? The National News. https://www.thenationalnews.com/news/mena/2024/05/21/who-are-the-top-five-contenders-to-become-irans-new-president/ [dostęp 24.05.2024]

[10] Dudgeon, I. (2024, Maj 21). The Death of Iran’s President: Will the Iranians Elect Both a New President and Supreme Leader? Australian Institute of International Affairs. https://www.internationalaffairs.org.au/australianoutlook/the-death-of-irans-president-will-the-iranians-elect-both-a-new-president-and-supreme-leader/ [dostęp 24.05.2024]

[11] Solomon, E., & Fassihi, F. (2024, Maj 20). Ebrahim Raisi, Iran’s President, Dies in Helicopter Crash at 63. The New York Times. https://www.nytimes.com/2024/05/20/world/middleeast/ebrahim-raisi-iran-dead.html [dostęp 24.05.2024]

[12] Mazhari, M. (2024, Maj 22). The Curse of Succession in Iran • Stimson Center. Stimson Center. https://www.stimson.org/2024/the-curse-of-succession-in-iran/ [dostęp 24.05.2024]

[13] Lob, E. (2024, Maj 23). How Iran selects its supreme leader − a political scientist and Iran expert explains. The Conversation. https://theconversation.com/how-iran-selects-its-supreme-leader-a-political-scientist-and-iran-expert-explains-230613  [dostęp 24.05.2024]

[14] Parent, D. (2024, Maj 20). “People are in no mood to mourn”: mixed reactions in Tehran after death of President Ebrahim Raisi. The Guardian. https://www.theguardian.com/global-development/article/2024/Maj/20/people-are-in-no-mood-to-mourn-mixed-reactions-in-tehran-after-death-of-president-ebrahim-raisi [dostęp 24.05.2024]

[15] Al Jazeera. (2024, Maj 20). World reacts to the death of Iran’s President Ebrahim Raisi. Al Jazeera. https://www.aljazeera.com/news/2024/5/20/world-reacts-to-the-death-of-irans-president-ebrahim-raisi [dostęp 24.05.2024]

[16] Fahim, K., Tabrizy, N., & George, S. (2024, Maj 20). Raisi’s death adds to volatility as conflict shakes the Middle East. Washington Post. https://www.washingtonpost.com/world/2024/05/20/iran-president-ebrahim-raisi-death-middle-east-uncertainty/ [dostęp 24.05.2024]

[17] Khamenei.ir. (2024, Maj 19). x.com. X (Formerly Twitter). https://x.com/khamenei_ir/status/1792249704199213321 [dostęp 24.05.2024]

[18] Erlanger, S. (2024, Maj 20). Raisi’s Death Threatens New Instability for Iran. The New York Times. https://www.nytimes.com/2024/05/20/world/europe/raisi-iran-instability.html [dostęp 24.05.2024]

Photo: Canva