System amerykańskich vs. chińskich sojuszy i porozumień w regionie Azji i Pacyfiku [MAPY]

Autorzy: Kamil Opara, Jakub Iwan, Łukasz Kobierski

Celem map jest zilustrowanie sieci współpracy i zależności gospodarczych oraz wojskowych, jakie w ostatnich kilkudziesięciu latach (z cezurą końcową: 31 lipca 2022 r.) budowały w regionie AiP Waszyngton i Pekin.

Region Azji i Pacyfiku (dalej jako AiP) obejmuje w pewnym uproszczeniu kraje znajdujące się w pobliżu zachodniej części Oceanu Spokojnego, leżące w Azji oraz Australii i Oceanii (Azja Wschodnia, Południowa i Południowo-Wschodnia, Rosyjski Daleki Wschód, Oceania). Strategiczne znaczenie tego regionu wynika z wielu czynników, w tym m.in. przechodzenia przezeń kluczowych dla międzynarodowego handlu szlaków transportowych (tak morskich, jak lądowych), zasobności surowców energetycznych obecnych w wielu częściach oceanu (na czele z Morzem Południowochińskim), bogactwa zasobów żywych i bioróżnorodności morskiej, a także położenia krajów pełniących rolę kluczowych lub ważnych graczy na arenie międzynarodowej (vide np. Chiny, Indie, Australia itp.).

W regionie AiP (stanowiącej część Indo-Pacyfiku) swoich żywotnych interesów upatrują dwa najsilniejsze w tej chwili w skali globu państwa – Stany Zjednoczone i Chińska Republika Ludowa – które z różną intensywnością rywalizują, również na tym obszarze i od wielu lat coraz bardziej zaznaczają swoją obecność. To swoiste poszerzanie strefy wpływów przebiega na kilka sposobów, w tym poprzez zawieranie kolejnych porozumień i umów o charakterze gospodarczym (ułatwienia handlowe, współpraca ekonomiczna itp.) lub militarnych (bezpieczeństwo wojskowe, zobowiązania obronne, wspólne ćwiczenia itd.) z różnymi krajami regionu.

Poniżej prezentujemy dwie mapy, na których zaznaczyliśmy wybrane państwa AiP powiązane ze Stanami Zjednoczonymi i Chińską Republiką Ludową umowami gospodarczymi i wojskowymi, jak też wyszczególniliśmy te porozumienia i krótko je opisaliśmy. Na mapie nie uwzględniono Federacji Rosyjskiej. Uwzględniono natomiast porozumienia, których oficjalna treść (albo fakt zawarcia) nie jest znana, z uwagi na ich potencjalną doniosłość – ChRL-Samoa, ChRL-Wyspy Solomona, USA-Wyspy Solomona.Zawarto również wzmiankę i zmapowano QUAD jako nieformalny format porozumienia kilku krajów – mimo braku porozumienia znaczenie współpracy w ramach QUAD rośnie na tyle dynamicznie, że autorzy uznali potrzebę uwzględnienia tej grupy krajów.

Mapa 1. Umowy USA z państwami regionu AiP

Mapa 2. Umowy ChRL z państwami regionu AiP

Celem map jest zilustrowanie sieci współpracy i zależności gospodarczych oraz wojskowych, jakie w ostatnich kilkudziesięciu latach (z cezurą końcową: 31 lipca 2022 r.) budowały w regionie AiP Waszyngton i Pekin. Na mapach nie przedstawiono wszystkich umów, a jedynie wybrane – w odczuciu autorów niniejszego opracowania najważniejsze (pełna lista znajduje się poniżej wniosków).

WNIOSKI:

System amerykańskich sojuszy i porozumień w regionie AiP jest bardziej rozbudowany niż chiński. Liczba umów zarówno wojskowych (w sferze bezpieczeństwa/obrony), jak i gospodarczych, jest większa w przypadku Waszyngtonu niż Pekinu. Świadczy to o znaczącej atrakcyjności współpracy z Amerykanami odczuwanej przez kraje regionu.
Duża liczba państw AiP rozwija współpracę zarówno z USA, jak i Chinami (np. Korea Południowa, Tajlandia, Malezja czy Australia). Często wynika to z kalkulacji gospodarczej i chęci osiągnięcia zysku ekonomicznego dzięki umowom zawieranym ze stroną amerykańską i chińską. Przy czym wybrane kraje zdają się zawierać umowy z jedną z obu potęg w obszarach gospodarczym oraz wojskowym, a z drugą już jedynie w sferze gospodarczej – vide przykład Japonii. Zapewne wynika to z newralgiczności i strategicznego znaczenia sfery wojskowej i związanych z nią danych oraz informacji.
Stanom Zjednoczonym bardziej zależy na współpracy wojskowej z państwami AiP (obejmowanie ich swego rodzaju militarnym parasolem ochronnym) – ten wniosek wynika z faktu, iż większa liczba porozumień zawieranych przez Waszyngton z tymi krajami obejmuje przedmiotowo kwestie wojskowe i pochodne aniżeli gospodarcze. Chiny natomiast skupiają się przede wszystkim na budowaniu i umacnianiu powiązań ekonomicznych z krajami regionu AiP. Na ten stan rzeczy wpływać mogą również czynniki natury obiektywnej – bliskie sąsiedztwo ChRL na pewno wpływa na konieczność wzmacniania kooperacji gospodarczej z Pekinem (wynika to z i tak silnych powiązań gospodarczych państw AiP i Chin).
Niektóre kraje zdecydowanie kierunkują się w stronę jednego państwa (albo Stanów, albo ChRL). Wynika to zwykle z kalkulacji politycznej i będącej jej implikacją polityką zagraniczną, co z kolei wiąże się często z podobnym systemem wartości i zasad. Przykładem mogą być Indie, które – jako państwo demokratyczne – są związane umowami przede wszystkim wojskowymi tylko z USA. W obszarze gospodarczym Delhi również zdecydowanie skłania się ku kooperacji z Amerykanami, co po części wynika z regionalnej rywalizacji indyjsko-chińskiej. Ciekawym przykładem jest Sri Lanka, która w dużej mierze powiela główne kierunki polityki zagranicznej indyjskiego sąsiada.
Chinom udało się na przestrzeni ostatnich lat zbudować silną sieć zależności, zwłaszcza ekonomicznych, z państwami ASEAN-u. Wszystkie kraje członkowskie tej organizacji są stronami umów wielostronnych i dwustronnych z ChRL – prócz tego samo ugrupowanie ma również podpisane odrębne porozumienie z Pekinem.
Stany Zjednoczone instytucjonalizują (poprzez zawieranie różnych umów) współpracę zarówno z krajami o ustroju demokratycznym i wyznającymi wartości zbliżone do wartości zachodnich (vide Australia, Nowa Zelandia, do pewnego stopnia też Indie), jak i państwami o typowo azjatyckiej specyfice i zgoła odmiennych porządkach prawnych i systemach politycznych.
Nawiązywanie i pielęgnowanie współpracy w obszarze gospodarczym (głównie handel) oraz bezpieczeństwa („wojskowo-obronnym”) stanowi narzędzie rywalizacji regionalnej ChRL i USA.
Systemy umów dwustronnych i wielostronnych, jakie posiadają USA i Chiny z krajami AiP, jedynie pośrednio opisują stan relacji międzynarodowych w regionie. Służą przy tym jako przydatne narzędzie do wstępnej konceptualizacji rozległości stref wpływów wojskowych i gospodarczych budowanych przez te dwie potęgi światowe w AiP. Zidentyfikowanie realnych regionalnych sieci współpracy i zależności ekonomicznych/militarnych wymaga dalszej kwerendy i wytężonych prac analitycznych oraz głębszego uwzględnienia kryteriów jakościowych.

Umowy w obszarze militarnym (bezpieczeństwo, szkolenia, manewry, zobowiązania obronne itp.) zawarte przez USA z krajami regionu AiP:

Japonia – bilateralna umowa Treaty of Mutual Cooperation and Security between the United States and Japan z 1960 roku, której treść zakłada sojusz wojskowy obu państw, obronę Japonii przez USA oraz stacjonowanie wojsk amerykański w Japonii.
Tajlandia – bilateralna umowa Thanat–Rusk Communiqué z 1962 roku obejmująca sojusz wojskowy obu państw oraz obronę Tajlandii przez USA.
Filipiny – bilateralna umowa Mutual Defense Treaty between the Republic of the Philippines and the United States of America z 1951 roku zakładająca sojusz wojskowy obu państw oraz wzajemne wsparcie w razie ataku obcego państwa na USA lub Filipiny.
Korea Południowa – bilateralna umowa Mutual Defense Treaty between the United States and the Republic of Korea z 1953 roku, na mocy której powstał sojusz militarny obu państw, Amerykanie zobowiązują się bronić Koreę, a ich wojska mają prawo stacjonowania w Korei.
Nowa Zelandia, Australia – multilateralna umowa ANZUS (Australia, New Zealand, United States Security Treaty) z 1951 roku, której treść zakłada sojusz wojskowy trzech państw oraz wzajemne wsparcie w razie ataku obcego państwa na USA, Nową Zelandię, lub Australię.
Australia – multilateralna umowa AUKUS (Australia, United Kingdom, United States) z 2021 roku, której treść zakłada współpracę USA i Wielkiej Brytanii przy budowie okrętów podwodnych o napędzie atomowym dla Australii oraz współpracę przemysłu zbrojeniowego państw porozumienia, jak również wspólne rozwijanie zaawansowanych technologii wojskowych.
Indie – bilateralna umowa Communications Compatibility and Security Agreement z 2018 roku obejmująca wymianę informacji dot. manewrów i używanych podczas nich sprzętów, a także rozwijanie współpracy w formacie 2+2 (indyjskie i amerykańskie MSZ+MON).
Indie – bilateralna umowa Logistics Exchange Memorandum of Agreement z 2016 roku, na podstawie której dopuszczono możliwość używania baz wojskowych drugiej strony do tankowania i naprawiania maszyn.
Brunei – Memorandum of Understanding z 1994 roku obejmujące wspólne ćwiczenia oraz organizowanie i udział w programach szkoleniowych.
Bangladesz, Brunei, Kambodża, Indonezja, Malezja, Filipiny, Singapur, Sri Lanka, Tajlandia – multilateralna umowa Cooperation Afloat Readiness and Training, zawierana z poszczególnymi państwami sukcesywnie od 1995 roku. Zgodnie z postanowieniami tego porozumienia mają być organizowane wspólne ćwiczenia wojskowe US Navy z flotami państw-stron.
Singapur – przedłużone w 2019 roku Memorandum of Understanding Regarding United States Use of Facilities in Singapore z 1990 roku, którego treść uwzględnia możliwość stacjonowania amerykańskich myśliwców i okrętów na terenie Singapuru do 2035 roku.
Singapur – bilateralna umowa U.S.–Singapore Strategic Framework Agreement z 2005 roku, na podstawie której istnieje możliwość stacjonowania amerykańskich okrętów w singapurskiej bazie marynarki wojennej Changi.
Filipiny – bilateralna umowa Enhanced Defense Cooperation Agreement z 2014 roku obejmująca współpracę wojskową obu krajów, jak również stacjonowanie wojsk USA na Filipinach.
Wyspy Salomona – zgodnie z informacjami dostępnymi na stronie Departamentu Stanu USA, Stany Zjednoczone współpracują z Wyspami Solomona (głównie siłami policyjnymi) w zakresie ćwiczeń wojskowych, szkoleń, ochrony granic itp. Nie ujrzała natomiast światła dziennego konkretna umowa wojskowa między tymi krajami.
Bangladesz, Kambodża, Indonezja, Malezja, Mongolia, Nepal, Papua Nowa Gwinea, Filipiny, Sri Lanka, Malediwy, Tajlandia, Timor Wschodni, Tonga, Fidżi, Wietnam – multilateralna umowa zawierana z poszczególnymi państwami od 2000 roku, której treść zakłada prowadzenie wspólnych ćwiczeń i szkoleń organizowanych przez Gwardię Narodową USA ze służbami mundurowymi państw partnerskich.
Australia, Indie, Japonia – nieustrukturyzowany (nieoparty na oficjalnej umowie) multilateralny format współpracy QUAD (Quadrilateral Security Dialogue)[1], zainicjowany w 2007 roku i ponownie ożywiony od 2017 roku, zakładający wspólne ćwiczenia militarne, zwiększanie potencjałów obronnych krajów uczestniczących, rozwijanie współpracy gospodarczej, krytycznych gałęzi przemysłu, budowanie nowych łańcuchów dostaw, kooperację w dziedzinie cyberbezpieczeństwa, ochrony klimatu oraz zwalczania skutków katastrof naturalnych.

Umowy w obszarze gospodarczym zawarte przez USA z krajami regionu AiP:

Australia – bilateralna umowa Australia-United States Free Trade Agreement z 2004 roku, której treść zakłada ułatwienia wzajemnej współpracy gospodarczej.
Korea Południowa – bilateralna umowa United States-Korea Free Trade Agreement z 2007 roku, na mocy której obie strony działają na rzecz ułatwiania i rozwijania kooperacji gospodarczej.

Umowy w obszarze militarnym (bezpieczeństwo, szkolenia, manewry, zobowiązania obronne itp.) zawarte przez ChRL z krajami regionu AiP:

Wyspy Salomona – bilateralna umowa China-Solomon Islands Security Pact z 2022 roku, której treść jest częściowo nieznana. Według doniesień medialnych może ona dotyczyć obecności chińskich sił porządkowych, wojsk, lub okrętów marynarki wojennej w mieście Honiara na wyspie Guadalcanal, możliwości uzupełniania zapasów i napraw przez chińskie okręty wojskowe.
Fidżi – Memorandum of Understanding z 2011 roku, którego treść zakłada pomoc ChRL w szkoleniu funkcjonariuszy policji Fidżi m.in. w takich kwestiach jak: ratownictwo, zwalczanie terroryzmu, przeciwdziałanie praniu pieniędzy oraz zwalczanie handlu ludźmi i cyberprzestępczości.
Kambodża – Memorandum of Understanding z 2022 roku. Na mocy tego uzgodnienia między obu stronami rozwijana będzie współpraca w zakresie komunikacji strategicznej, wspólnych ćwiczeń i szkoleń wojskowych oraz wymiany personelu. Ponadto, na terytorium Kambodży mają stacjonować funkcjonariusze chińskiej policji, których zadaniem jest wspieranie w zwalczaniu przestępczości w regionie Azji Południowo-Wschodniej; nieoficjalnie: także obecność chińskich okrętów w bazie marynarki wojennej Ream w Kambodży.
Samoa – bilateralna umowa z 2022 roku o nieopublikowanej dotąd treści. Według przecieków umowa jest miejscami podobna do tej podpisanej z Wyspami Salomona i dotyczy m. in. szkolenia funkcjonariuszy samoańskiej policji przez Chiny, współpracy w zakresie cyberbezpieczeństwa, czy większego dostępu ChRL do zasobów naturalnych na terenie Samoa.

Umowy w obszarze gospodarczym zawarte przez ChRL z krajami regionu AiP:

Australia, Brunei, Kambodża, Indonezja, Japonia, Korea Południowa, Laos, Malezja, Birma, Nowa Zelandia, Filipiny, Singapur, Tajlandia, Wietnam – multilateralna umowa Regional Comprehensive Economic Partnership z 2020 roku (weszła w życie w 2022 roku), której treść zakłada likwidację ponad 90% taryf celnych w ciągu 20 lat i znaczące ułatwienia handlu między państwami-stronami umowy, jak też stworzenie wspólnych zasad dot. m.in. e-commerce i ochrony własności intelektualnej.
Kambodża – bilateralna umowa China-Cambodia Free Trade Agreement z 2020 roku (ułatwienia w handlu między państwami-stronami, w tym znoszenie barier celnych).
Malediwy – bilateralna umowa China-Maldives Free Trade Agreement z 2017 roku (jw.).
Australia – bilateralna umowa China-Australia Free Trade Agreement z 2015 roku (jw.).
Korea Południowa – bilateralna umowa China-ROK Free Trade Agreement z 2014 roku (jw.).
Singapur – bilateralna umowa China-Singapore Free Trade Agreement z 2008 roku, (jw.).
Nowa Zelandia – bilateralna umowa China-New Zealand Free Trade Agreement z 2008 roku (jw.).
Pakistan – bilateralna umowa China-Pakistan Free Trade Agreement z 2009 roku (jw.).
Państwa ASEAN (Wietnam, Malezja, Filipiny, Indonezja, Tajlandia, Birma, Singapur, Laos, Kambodża, Brunei) – multilateralna umowa China-ASEAN Free Trade Area, wchodząca stopniowo w życie od 2002 roku, zakładająca ułatwienia wzajemnej współpracy gospodarczej, w tym handlu.

[1] QUAD został zainicjowany jako format przede wszystkich współpracy militarnej. Od kilku lat zauważa się jednak tendencję od poszerzania agendy w ramach QUAD o kwestie związane z bezpieczeństwem ekonomicznym. W istocie więc uznać można QUAD za format współpracy zarówno wojskowej, jak i ekonomicznej.