Ukraińsko-chińskie stosunki gospodarcze – wielka szansa czy niespełnione nadzieje Kijowa?

Analiza w skrócie:

Chińska Republika Ludowa pozostaje od 2019 r. głównym partnerem handlowym Ukrainy. Trwająca aktualnie wojna rosyjsko-ukraińska prawdopodobnie wywoła krótkotrwale negatywne implikacje dla ukraińsko-chińskich stosunków gospodarczych, ale w perspektywie długoterminowej nie wstrzyma ich rozwoju (choć może prowadzić do wzmożonej współpracy gospodarczej Pekinu i Moskwy);
obrót towarowy między obu krajami ożywił się w ostatnich latach, ale większe korzyści z tego tytułu odnosi Ukraina, która zyskała duży rynek zbytu. Dla Chin eksport do Ukrainy i import z Ukrainy ma znaczenie drugorzędne;
inwestycje chińskie w Ukrainie w dużej mierze nie odnoszą sukcesu, a ich przebieg i warunki nie cechują się transparentnością.

Gospodarka Ukrainy i okoliczności włączenia Kijowa w orbitę chińskich wpływów ekonomicznych

Stan ukraińskiej gospodarki od lat nie jest najlepszy. Nie pomogła w tym dokonana w 2014 r. przez Rosję aneksja Krymu oraz globalna pandemia COVID-19 i na pewno nie pomoże trwająca wojna. W ostatnich kilkunastu latach występowały zarówno okresy wzrostu, jak i słabej koniunktury i recesji w ukraińskiej gospodarce. Wskaźniki makroekonomiczne nie są sprzyjające. Według Trading Economics w grudniu 2020 r. ukraińskie PKB per capita było najniższe w całej Europie[1]. W 2019 r. HDI (Human Development Index) w Ukrainie wyniósł 0,779[2], co uplasowało ją niżej niż takie państwa jak Białoruś czy Albania. Ponadto gospodarka ukraińska musi stawiać czoła poważnym problemom: zacofaniu technologicznemu, słabej walucie, korupcji.

Rok 2014 i rosyjska aneksja Krymu pogłębiły kryzys ukraińskiej gospodarki, który postanowiły „zmonetyzować” Chiny, zauważywszy geostrategiczne znaczenie Ukrainy. Pekin uznał, że kraj nad Morzem Czarnym może świetnie się sprawdzić jako transportowy hub w drodze chińskich towarów do całej Europy w ramach Nowego Jedwabnego Szlaku. Poza tym Ukraina dysponowała złożami minerałów oraz żyznymi ziemiami. Zbliżenie się Pekinu do Kijowa wpisywało się w politykę wzmacniania chińskiej ekonomicznej obecności w Europie. Ukraina z kolei upatrywała w tym korzyści dla siebie, zwłaszcza że dywersyfikacja relacji politycznych i gospodarczych z państwami trzecimi mogła prowadzić do minimalnego uniezależniania się od wielkiego rosyjskiego sąsiada.

Nawiązana i rozwijana współpraca gospodarcza przyniosła efekty w postaci wejścia Pekinu na pierwsze miejsce partnerów handlowych Kijowa (w 2019 r.). Tej pozycji ChRL dotychczas nie straciła. Nastroje po obu stronach, zwłaszcza chińskiej, do niedawna były pozytywne. Świadczą o tym optymistyczne komentarze na temat zawartego w czerwcu 2021 r. porozumienia ukraińsko-chińskiego o rozszerzeniu partnerstwa i współpracy, w szczególności w obszarze infrastrukturalnym. Oficjalne oświadczenia Pekinu i Kijowa sugerowały duże nadzieje pokładane w pogłębianiu więzów gospodarczych[3].

Wymiana handlowa – kolosalne znaczenie dla Ukrainy, marginalna rola dla ChRL?

Rozwój handlu między Ukrainą a Pekinem w ostatnich latach nabrał na dynamice. W 2021 r. obroty ukraińsko-chińskie osiągnęły wartość niemal 19 mld $[4]. Zauważa się tutaj znaczący wzrost w stosunku do 2020 r. (15,4 mld $) i 2019 r. (12,4 mld $).

ChRL odpowiada za 14,4% importu do Ukrainy i jest rynkiem docelowym dla 15,3% eksportu ukraińskiego[5]. Bilans handlowy jest ujemny dla Ukrainy – w 2021 r. stosunek wynosił 10,97 mld $ (importu z Chin) do 8,00 mld $ (eksportu do ChRL). Szczególnie dynamicznie zwiększał się eksport ukraiński do Chin, przede wszystkim w ostatnich dwóch-trzech latach. Eksport chiński do Ukrainy fluktuował, choć utrzymuje się na stałym, relatywnie wysokim, poziomie od 2018 r.

Eksport ukraiński do Chin na przestrzeni lat 2011-2020:

Eksport chiński do Ukrainy na przestrzeni lat 2011-2021:

Wśród towarów ukraińskich eksportowanych przez Ukrainę do ChRL (dane za 2020 r.) główną część stanowią rudy metali (żelazo), żużel i popiół oraz zboża, które łącznie odpowiadają za ponad 60% ogółu eksportu. Kolejne rodzaje dóbr to m.in. oleje zwierzęce i roślinne, pasza dla zwierząt czy drewno[6]. Chińczycy eksportują głównie sprzęt elektroniczny i elektryczny oraz kotły i maszyny (ok. 35% ogółu), a także np. pojazdy, meble i produkty chemiczne[7]. Co istotne, w 2020 r. ChRL była wiodącym dla Ukrainy kontrahentem w eksporcie broni[8].

Niezwykle ważną rolę w obrocie pełni zboże. W 2019 r. Ukraina stała się głównym dostawcą kukurydzy do ChRL (80% całego importu)[9]. W późniejszym okresie dynamika dostaw tego zboża spadła. Zgodnie z danymi na rok 2021 r. w całości chińskiego importu kukurydzy już tylko 30% stanowiła ta pochodzenia ukraińskiego[10]. Chiny stały się też w 2019 r. liderem w importowaniu ukraińskiego jęczmienia.

Ukraina dostarcza do Chin głównie surowce, a Chiny do Ukrainy dobra konsumpcyjne, przetworzone i hi-tech. Dysproporcje ujawniają się również w tym, że w eksporcie ogólnym ChRL Ukraina zajmuje dopiero 49. miejsce (dane na 2020 r.), odpowiadając raptem za 0,28% całości[11].

Chińskie inwestycje i przedsięwzięcia w Ukrainie – porażki i mikrosukcesy

Chińczycy w ramach intensyfikowania współpracy gospodarczej z Ukrainą zaczęli podejmować coraz liczniejsze inicjatywy na miejscu, zwłaszcza w sektorach transportowym, infrastrukturalnym, energetycznym i rolniczym. Media rozpisywały się nad imponującymi projektami, wieszcząc im wielkie sukcesy i zacieśnianie więzów ekonomicznych obu krajów. Tymczasem wiele inwestycji zostało zamrożonych lub po prostu zniknęło z przestrzeni debaty publicznej. Obraz zaangażowania inwestycyjnego ChRL w Ukrainie ocenić można jako niejasny, zwłaszcza że strona chińska często unika ujawniania warunków planowanych projektów.

Za przykład posłużyć może rzekome wydzierżawienie od ukraińskiego KSG Argo w 2013 r. przez chińską organizację gospodarczo-militarną Xinijang Contstruction and Production Corps dużego areału (mówiono o zarówno o 100 tys., jak i 3 mln ha) przeznaczonego pod uprawę i hodowlę. Strona chińska potwierdziła zawarcie porozumienia, co następnie zdementował ukraiński agroholding. Finalnie XCPC również oświadczyło, że wspólne przedsięwzięcia przebiegają na niewielką skalę, a żadnej ziemi nie wydzierżawiono[12].

Beijing Skyrizon Aviation próbował w 2019 r. nabyć kontrolny pakiet akcji w ukraińskim Motor Sich, będącym jednym z liderów produkcji nowoczesnych silników dla statków powietrznych[13]. Intensywna krytyka tego projektu i problemy wewnętrzne ukraińskiego koncernu doprowadziły do zawieszenia współpracy, a ostatecznie rozstrzygnięcia kwestii przez sąd, który zdecydował, że pieczę nad Motor Sich obejmie specjalny organ zajmujący się zarządzaniem udziałami przejętymi wskutek korupcji i innych czynów zabronionych[14] Wobec tej decyzji Pekin rości sobie odszkodowanie w wysokości 4,5 mld $[15].

Wiele mówiono o perspektywach współpracy ukraińsko-chińskiej w sektorze energetycznym. Przewidywano możliwości eksportu uranu z Ukrainy do Chin. Na razie jednak podmioty chińskie często poprzestają na deklaracjach. Przykładowo, chiński CNEIC w 2015 r. wyraził zainteresowanie projektem Novokonstantinovskoye[16]. Wśród ukończonych przedsięwzięć wspomnieć należy o wybudowaniu i uruchomieniu farmy wiatrowej w 2021 r. w Jużnem przez Longyuan Power Group Corporation Ltd[17]. Plany inwestowania w kolejnych latach w ukraińską energię odnawialną przez chińskie podmioty są znaczące i warto bacznie tę kwestię śledzić[18].

W kwestii udanych przedsięwzięć można przywołać zainwestowanie przez COFCO, chińskiego giganta rolniczego, 50 mln $ w port w Mariupolu w celu zwiększenia jego możliwości przeładunkowych[19]. Z kolei CHINA Harbour Engineering Company Ltd. był zaangażowany w trwające niemal rok (2018/19) bagrowanie, czyli oczyszczanie morskich osadów dennych, przy porcie w Czarnomorsku. Chiński podmiot, we współpracy z ukraińskim, usunął 1,5 mln m² osadów, tworząc perspektywy przyjmowania przez czarnomorski port wielkotonażowych statków [20].

Wartość chińskich inwestycji w Ukrainie na przestrzeni lat 2015-2021 wynosi, jednakże tylko 127 mln $ (dla porównania, w Kazachstanie aż 42 mld $)[21]. Stanowi to jedynie 0,07% wszystkich FDIs w Ukrainie. Co ciekawe, Chińczycy często inwestują poprzez firmy rejestrowane np. w Singapurze lub Holandii, aby korzystać z atrakcyjniejszych zasad opodatkowania i uniknąć ewentualnych sankcji[22]. Wśród inwestorów dominują chińskie przedsiębiorstwa państwowe, które często unikają branż objętych kompleksową i szczegółową regulacją prawną[23]. Atrakcyjność inwestowania w Ukrainie może być podana w wątpliwość z racji skomplikowanego systemu podatkowego i niekorzystnego klimatu biznesowego.

Przy okazji warto też odnotować problem postępującego ukraińskiego uzależnienia finansowego od ChRL, wynikającego z zaciągania pożyczek (na zasadach nie do końca klarownych), zwłaszcza na potrzeby budowy dróg[24]. Mówi się np. o długu w wysokości 1,3 mld $ w związku z wygraniem przetargu na budowę kolejnej linii metra w Kijowie przed dwie chińskie firmy[25].

Wojna w Ukrainie – co dalej z ukraińsko-chińskimi relacjami gospodarczymi?

Bez względu na wynik wojny rosyjsko-ukraińskiego gospodarka Ukrainy ucierpi na konflikcie i zostanie – choćby tymczasowo – zdestabilizowana. Spodziewać się można wstrzymania na jakiś czas ukraińskich dostaw do Chin i zawieszenia chińskich inwestycji (przykładowo wyhamuje projekt instalacji sieci bezprzewodowej 4G w kijowskim metrze przez Huawei). De facto akceptacja putinowskiej inwazji przez Pekin podważa zaufanie Kijowa do Chin, ale wydaje się, że w perspektywie długoterminowej kalkulacja ekonomiczna weźmie górę. Jeśli wskutek wojny Putin przejmie faktyczną kontrolę nad Ukrainą, tym bardziej nic nie będzie stało na przeszkodzie dalszemu rozwijaniu relacji gospodarczych, w tym ściągania chińskich inwestycji, zwłaszcza biorąc pod uwagę silne przymierze chińsko-rosyjskie oraz przewidywane oddalenie się ekonomiczne Rosji od Zachodu w związku z objęciem tego kraju sankcjami[26]. Niemniej, zacieśnianie więzów gospodarczych będzie przebiegało szczególnie intensywnie w ramach stosunków chińsko-rosyjskich, a nie chińsko-ukraińskich.

Podsumowując powyższe rozważania, warto przedstawić kilka kluczowych wniosków. Po pierwsze, ukraińsko-chińskie stosunki gospodarcze nie rozwijają się aż tak dynamicznie, jak tego oczekiwano. Szczególnie wolne postępy notuje się w obszarze inwestycji chińskich w Ukrainie, natomiast wymiana handlowa powiększa się w relatywnie szybkim tempie. Po trzecie, występuje znaczna dysproporcja. Ukraina jest państwem o wiele biedniejszym, słabszym i dysponującym mniejszym potencjałem ekonomicznym niż Chiny, co stawia ją w gorszej pozycji negocjacyjnej, dzięki czemu Pekin może bezproblemowo forsować swoje koncepcje współpracy gospodarczej. Po czwarte, eksport do Chin stanowi kluczowy komponent obrotu towarowego Ukrainy z państwami trzecimi, natomiast eksport do Ukrainy nie odgrywa doniosłej roli w gospodarce chińskiej. Konkluzja jest następująca: współpraca gospodarcza Kijowa z Pekinem kieruje się bardziej w stronę niespełnionych nadziei niż wielkiej szansy. Dalsze losy stosunków gospodarczych Ukrainy i Chin stanowią niemałe wyzwanie dla Polski i całej Unii Europejskiej, która będzie musiała odnaleźć się w nowej rzeczywistości geopolitycznej, izolującej reżim Putinowski, nie zapominając zarazem o niebagatelnej roli współpracy ekonomicznej z ChRL.

[1] Trading Economics, Europe, https://pl.tradingeconomics.com/country-list/gdp?continent=europe, dostęp: 02.03.2022.

[2] UNDP, Human Development Data, https://hdr.undp.org/en/content/download-data, dostęp: 02.03.2022.

[3] Interview: China, Ukraine practical cooperation in 2021 fruitful, says Chinese ambassador, Xinhua, http://www.xinhuanet.com/english/20220115/af9f12996f6844e9a105827eb3ef94ad/c.html ,dostęp: 02.03.2022, Кабінет Міністрів України, https://www.kmu.gov.ua/en/news/ukrayina-ta-kitaj-pidpisali-ugodu-pro-spivpracyu-u-galuzi-budivnictva-infrastrukturi, dostęp: 03.03.2022.

[4] S. Qiu, H. Gu, T. Munroe, Factbox: China’s business and economic interests in Ukraine, Reuters, https://www.reuters.com/business/autos-transportation/chinas-business-economic-interests-ukraine-2022-02-23/, dostęp: 03.03.2022.

[5] E. Wishnick, Ukraine: China’s Burning Bridge to Europe?, The Diplomat, https://thediplomat.com/2022/02/ukraine-chinas-burning-bridge-to-europe/dostęp, dostęp: 03.03.2022.

[6] Trading Economics, Ukraine Exports to China, https://tradingeconomics.com/ukraine/exports/china, dostęp: 03.03.2022.

[7] Trading Economics, China Exports to Ukraine, https://tradingeconomics.com/ukraine/exports/china, dostęp: 04.03.2022.

[8] Zongyuan Zoe Liu, What’s at Stake for China’s Economic Relationship With Ukraine?, Coucil on Foreign Relations, https://www.cfr.org/in-brief/whats-stake-chinas-economic-relationship-ukraine?fbclid=IwAR0sA_NZ1E3ttZGIvo6DbOQOdGE-K95mAaNEfkCspWEaXNRd9P2Er4BPQKI, dostęp: 05.03.2022.

[9] E. Wishnick, Ukraine: China’s Burning Bridge to Europe?, The Diplomat https://thediplomat.com/2022/02/ukraine-chinas-burning-bridge-to-europe/, dostęp: 05.03.2022.

[10] Dla tak potężnego rynku zbytu jak Chiny 30% to jednak nadal dużo. Zob. Factbox: China’s business and economic interests in Ukraine, Reuters, https://www.reuters.com/business/autos-transportation/chinas-business-economic-interests-ukraine-2022-02-23/, dostęp: 06.03.2022. Warto dodać, że Chiny przestawiły się na Ukrainę jako dostawcę zboża m.in. wskutek rosnącej rywalizacji z USA i niechęcią sprowadzania tego surowca ze Stanów.

[11] Trading Economics, China’s Exports by Country, https://tradingeconomics.com/china/exports-by-country dostęp: 04.03.2022.

[12] Por. N. Tenzer, Europe can’t ignore Chinese encroachment in Ukraine, EUobserver, https://euobserver.com/opinion/153301, dostęp: 06.03.2022, KSG Argo, Refutation of information, http://www.ksgagro.com/en/2013/09/23/refutation-of-information/, Mingjiang Li, China’s Economic Statecraft. Co-optation, Cooperation and Coercion, 2017, Chapter 11. Zob. też: Prezes KSG Agro: rolnicy z Ukrainy czekają na otwarcie rynku chińskiego, PortalSpożywczy.pl, https://www.portalspozywczy.pl/technologie/wiadomosci/prezes-ksg-agro-rolnicy-z-ukrainy-czekaja-na-otwarcie-rynku-chinskiego,193935.html, dostęp: 04.03.2022.

[13] A. Hurska, China’s Growing Interest in Ukraine: A Window of Opportunity or a Point of Concern?, Eurasia Daily Monitor, Vol. 16, Issue 120, https://jamestown.org/program/chinas-growing-interest-in-ukraine-a-window-of-opportunity-or-a-point-of-concern/, dostęp: 06.03.2022.

[14] Ukrainian Court Seizes Aerospace Company Motor Sich From Chinese Investors, Radio Free Europe/Radio Liberty, https://www.rferl.org/a/ukraine-seizes-motor-sich/31161801.html, dostęp: 06.03.2022.

[15] R. Jennings, War Puts Billions of Dollars in Ukraine-China Trade at Risk, VOA, https://www.voanews.com/a/war-puts-billions-of-dollars-in-ukraine-china-trade-at-risk-/6459878.html, dostęp: 06.03.2022.

[16] World Nuclear Association, Nuclear Power in Ukraine, https://world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-t-z/ukraine.aspx, dostęp: 03.03.2022, China looks to export markets, NS Energy, https://www.nsenergybusiness.com/features/featurechina-looks-to-export-markets-4729183/, dostęp: 04.03.2022.

[17] Na marginesie była to pierwsza akwizycja tego typu dokonana przez Longyuan w Europie w ramach światowej ekspansji inwestycyjnej. Zob. Interview, Xinhua, op. cit.; oraz China Longyuan Power Group Corporation Limited, 2019 Annual Report, https://www1.hkexnews.hk/listedco/listconews/sehk/2020/0417/2020041701042.pdf, dostęp: 05.03.2022, M. Halabala, M&A Deals in Ukraine’s Renewable Energy Sector, Ukrainian Journal of Bussines Law, May-June 2020, https://www.asterslaw.com/press_center/publications/ma_deals_in_ukraines_renewable_energy_sector/, dostęp: 05.03.2022.

[18] Zongyuan Zoe Liu, op. cit.

[19] Chinese COFCO to implement an investment project in Mariupol Sea Port, Ukraine Invest, https://ukraineinvest.gov.ua/news/chinese-investment-cofco/, dostęp: 05.03.2022. W innym źródle pada nawet kwota 75 mln $. Zob. Zongyuan Zoe Liu, op. cit.

[20] Zob. Ukraine’s Chernomorsk dredging done by Chinese in less than 11 months, Turkey Sea News, https://www.seanews.com.tr/ukraines-chernomorsk-dredging-done-by-chinese-in-less-than-11-months/183094/, dostęp: 05.03.2022 oraz Chinese company completes dredging project in Ukrainian Chernomorsk sea port, Shovoy, http://www.shovoy.com/chinese-company-completes-dredging-project-in-ukrainian-chernomorsk-sea-port/, dostęp: 06.03.2022.

[21] E. Wishnick, op. cit., Y. Poita, Is Ukraine Really Pivoting Towards China?, CHOICE, https://chinaobservers.eu/is-ukraine-really-pivoting-towards-china/, dostęp: 06.03.2022.

[22] D. Goriunov, B. Prokhorov, H. Sakhno, Chinese economic footprint in Ukraine, Centre for Economic Strategy, https://ces.org.ua/en/chinese-money-in-ukraine-en/, dostęp: 05.03.2022.

[23] Ibidem.

[24] A. Myroniuk, A. Query, Dangerous debt: China lends money to Ukraine with strings attached, Kyiv Post, https://www.kyivpost.com/ukraine-politics/dangerous-debt-china-lends-money-to-ukraine-with-strings-attached.html, dostęp: 04.03.2022.

[25] Zongyuan Zoe Liu, op. cit.

[26] Więcej na ten temat zob. M. Bogusz, J. Jakóbowski, W. Rodkiewicz, Oś Pekin-Moskwa. Fundamenty asymetrycznego sojuszu. Raport OSW, 2021.