Artykuł w skrócie:
– Coraz więcej dowodów wskazuje na poważne implikacje zmian klimatu dla pokoju i bezpieczeństwa. Mimo że pozaklimatyczne czynniki wciąż mają dominujący wpływ na konflikty zbrojne, zmiany klimatu również działają jako czynnik zaostrzający takie tendencje i napięcia. W tym sensie zmiany klimatu działają jako czynnik zwielokrotniający ryzyko (risk multiplier) wybuchu konfliktów zbrojnych.
– Głównymi zagrożeniami będącymi wynikiem zmian klimatu, które wpływają na ryzyko wybuchu konfliktów zbrojnych, są m.in. ograniczony dostęp do zasobów naturalnych, migracje, niestabilność polityczna i radykalizacja, poczucie niesprawiedliwości i nieufność wobec struktur międzynarodowych.
– Roli, jaką zmiany klimatu odgrywają dla pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, nie należy bagatelizować. Przykładami konfliktów, w których istotną rolę odegrał czynnik ekologiczny, są wojny w Darfurze, Mali, Republice Środkowoafrykańskiej czy Nigerii.
„Gdy inwestujemy w walkę ze zmianami klimatu, inwestujemy w nasze własne bezpieczeństwo.” — Federica Mogherini[1], 22 czerwca 2018[2]
Wstęp
Ocieplenie systemu klimatycznego jest bezdyskusyjne. Zmiany klimatu obserwowane przez ostatnie pół wieku „nie mają precedensu w skali wielu dziesięcioleci, a nawet tysiącleci”.[3] Temperatura oceanów wzrosła, zmalały masy śniegu i lodu, poziom mórz podniósł się, a stężenie gazów cieplarnianych w atmosferze uległo zwiększeniu. Trwające od epoki przedprzemysłowej do chwili obecnej ocieplenie, będące skutkiem emisji antropogenicznych, będzie zachodzić dalej, a jego następstwem będą długoterminowe zmiany w systemie klimatycznym.[4]
Eksperci nie pozostawiają wątpliwości co do oddziaływania zmian klimatu nie tylko na ekosystemy, ale także społeczeństwa i gospodarki narodowe. Zwłaszcza społeczeństwa państw tzw. Globalnego Południa oraz te o ograniczonych możliwościach adaptacyjnych będą w największym stopniu dotknięte skutkami zmian klimatu.[5]Wraz z uznaniem, jak poważne implikacje będą one miały dla bezpieczeństwa, badacze oraz decydenci coraz częściej wyrażają obawy, iż skutki zmian klimatu mogą również zwiększać ryzyko wybuchu konfliktów zbrojnych.
Niniejszy tekst ma na celu syntetyczne przedstawienie powiązań między zmianami środowiskowymi związanymi z klimatem (climate-related environmental change), bezpieczeństwem oraz konfliktami zbrojnymi.
Zmiany klimatu jako zagrożenie dla bezpieczeństwa
W ostatnim półwieczu zakres badań nad bezpieczeństwem znacząco poszerzył się o nietradycyjne, inne niż militarno-nuklearne, wymiary. Pierwsze katalogi zagrożeń ekologicznych pojawiały się w publikacjach i raportach z lat 70., jednak to rok 1988 zapoczątkował kroki sekurytyzacyjne. Wtedy bowiem Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło pierwszą rezolucję o ochronie klimatu, a na konferencji w Toronto porównano skutki zmian klimatu z konsekwencjami wojny jądrowej.[6]
Kiedyś uważane za problem mający implikacje zaledwie środowiskowe, dziś zmiany klimatu są coraz śmielej uwzględniane jako element krajowych i międzynarodowych agend bezpieczeństwa. Zaangażowanie w zwalczanie przyczyn i skutków zmian klimatu jest coraz istotniejszym elementem działalności Sojuszu Północnoatlantyckiego czy struktur Unii Europejskiej.[7]
Zależności między zmianami klimatu a konfliktami zbrojnymi
Stwierdzenie, że degradacja środowiska może stanowić czynnik wpływający na konflikty zbrojne nie jest nowe. Thomas Malthus analizował implikacje nagłego wzrostu liczby ludności dla produkcji i niedoboru żywności już 200 lat temu.[8]W kolejnych dziesięcioleciach o problemach ekologicznych jako katalizatorze konfliktów zbrojnych pisali Richard Ullman i Norman Myers, a także Robert Kaplan.[9]
Według badania naukowców z Uniwersytetu Stanforda z 2019 roku[10], obejmującego grupę 11 najbardziej doświadczonych ekspertów w dziedzinie klimatu i konfliktów, skutki zmian klimatu w połączeniu z dodatkowymi czynnikami (takimi, jak np. szybko rosnąca liczba ludności i niski poziom rozwoju społeczno-gospodarczego) mogą prowadzić do eskalacji napięć i zwiększać prawdopodobieństwo wybuchu wojen, zarówno wewnątrz, jak i między państwami. Według nich, wraz ze zmianami klimatycznymi i wzrostem globalnej temperatury rośnie ryzyko konfliktu zbrojnego. Niemniej jednak większość badaczy jest zgodna, że to inne, nieklimatyczne czynniki, takie jak niski poziom rozwoju społeczno-gospodarczego czy możliwości instytucjonalne wciąż mają znacznie większy wpływ na konflikty.[11] Innymi słowy, zmiany klimatu powinny być postrzegane jako czynnik zwielokrotniający zagrożenie (threat multiplier) oraz zwiększający ryzyko konfliktów zbrojnych poprzez nasilenie istniejących już problemów społecznych, gospodarczych oraz środowiskowych, znacznie obciążając zdolności reagowania państw i ich możliwości instytucjonalne.[12] Eksperci szacują, że zmiany klimatu wpłynęły do tej pory na 3-20% ryzyka wystąpienia konfliktu zbrojnego.[13]
Rys. 1. Czynniki, które w największym stopniu wpłynęły na ryzyko konfliktu w ciągu ostatniego stulecia.
Według badania, ryzyko konfliktu zbrojnego będzie rosło w miarę wzrostu temperatur i pogłębienia globalnego ocieplenia. W scenariuszu przewidującym wzrost temperatury o 2 stopnie Celsjusza w stosunku do poziomu sprzed rewolucji przemysłowej wpływ klimatu na ryzyko wystąpienia konfliktu zbrojnego wzrósłby ponad dwukrotnie. Natomiast w sytuacji, gdyby temperatura wzrosła o 4 stopnie Celsjusza, wpływ klimatu na konflikty wzrósłby ponad pięciokrotnie.[14]
Rodzaje konfliktów związanych ze zmianami klimatu
Można wyróżnić następujące potencjalne rodzaje konfliktów związane ze skutkami zmian klimatu:
1. konflikty związane z ograniczonymi zasobami naturalnymi
Katalizatorem konfliktu może być niedobór określonych surowców, przyjmujący charakter deficytu ekologicznego — np. zmniejszenie powierzchni ziem uprawnych, niedobór wody, malejące zasoby żywnościowe (w tym np. rybne). Do napędzania przez zmiany klimatu konfliktów o wyczerpujące się zasoby dochodzić będzie zwłaszcza tam, gdzie dostęp do tych zasobów jest uwarunkowany politycznie.[15] Konsekwencje będą szczególnie dotkliwe na obszarach znajdujących się pod silną presją demograficzną.[16]
– konflikty związane z utratą terytoriów i spory graniczne
Przewiduje się, że w obecnym stuleciu zajdą poważne zmiany obszarów lądowych. Cofanie się linii brzegowej i zalanie dużych terenów mogłoby doprowadzić do utraty terytoriów, w tym całych krajów, jak małe państwa wyspiarskie. Można spodziewać się większej liczby sporów o granice lądowe i morskie oraz inne prawa terytorialne. Może zaistnieć potrzeba wprowadzenia zmian do obowiązujących przepisów prawa międzynarodowego, w szczególności prawa morza, dotyczących rozstrzygania sporów terytorialnych i granicznych.[17]
– konflikty na tle migracyjnym
Prognozuje się, że do 2050 roku liczba migrantów klimatycznych wzrośnie do ponad 140 milionów.[18]Migracje populacji mogą zwiększać ryzyko niestabilności politycznej i konfliktów, zarówno na terytoriach tranzytowych, jak i w państwach docelowych.[19] W latach 2009-2019, rocznie średnio 22 miliony osób opuściło swoje miejsca zamieszkania w wyniku susz, pożarów, ekstremalnych warunków pogodowych oraz innych czynników klimatycznych. Najbardziej narażonym regionem jest Afryka Subsaharyjska, gdzie do 2050 roku aż 86 mln mieszkańców będzie zmuszonych do przesiedlenia się. Pozostałymi regionami szczególnie podatnymi na migracje klimatyczne są Azja Południowa i Ameryka Łacińska.[20] Wiele osób przemieszczających się od 2015 roku w ramach tzw. kryzysu migracyjnego pochodzi z państw, w których szczególnie odczuwalne są skutki zmian klimatu. Katastrofa klimatyczna zwiększa intensywność istniejących migracji oraz będzie wywoływać nowe kryzysy migracyjne.[21]
– konflikty spowodowane zwiększeniem niestabilności oraz radykalizacją w państwach niestabilnych lub upadłych, wynikające ze zmian klimatycznych
Zmiany klimatu mogą znacznie zwiększyć niestabilność w państwach upadłych, nadmiernie obciążając już i tak ograniczoną zdolność rządzących do sprostania stojącym przed nimi wyzwaniom. Wskazuje się, że niemożność zaspokojenia przez rządzących potrzeb społeczeństwa mogłaby wywołać frustracje, doprowadzając do napięć pomiędzy grupami etnicznymi czy religijnymi oraz do radykalizacji postaw politycznych.[22]
– konflikty o zasoby energetyczne i kontrolę nad nimi
Wiele światowych rezerw węglowodorów mieści się w regionach szczególnie narażonych na skutki katastrofy klimatycznej, a państwa produkujące ropę naftową i gaz ziemny stoją przed poważnymi wyzwaniami gospodarczymi i demograficznymi wynikającymi ze zmian klimatu. W związku z tym, jeden z największych potencjalnych konfliktów związanych z zasobami wynika z nasilonej rywalizacji o dostęp do zasobów energetycznych i kontrolę nad nimi.[23]
– konflikty jako efekt presji na struktury międzynarodowe
Jeżeli społeczność międzynarodowa nie zdoła przeciwstawić się zagrożeniom opisanym powyżej, system wielostronnej współpracy może być zagrożony. Wpływ zmian klimatu może podsycić niechęć zwłaszcza między tymi, którzy ponoszą największą odpowiedzialność za zmiany klimatyczne, a tymi, których te zmiany najbardziej dotykają.[24]
Rys. 2. Główne rejony zapalne z zaznaczonymi konfliktogennymi uwarunkowaniami związanymi z klimatem.
Przykłady konfliktów, w których istotną rolę odegrały czynniki klimatyczne
Warto podkreślić, że konflikty zbrojne, które uwarunkowane są zmianami klimatu, już się toczą. Jednym z nich jest konflikt w Darfurze, który w 2007 roku eksperci UNEP (Programu Środowiskowego ONZ) nazwali pierwszym w historii konfliktem wywołanym zmianami klimatycznymi.[25] Według badaczy, istnieje bardzo silny związek pomiędzy degradacją ziemi i pustynnieniem a konfliktem darfurskim. Niekorzystne zmiany środowiskowe stworzyły warunki dla rozwoju konfliktu, który dodatkowo pogłębiany jest przez walki polityczne i etniczne.[26]
Według klimatologów czynniki klimatyczne miały też wpływ na rewolucję w Syrii. Jak udowodniono, rekordowo długa i głęboka susza, która w latach 2006-2010 objęła terytorium Syrii i spowodowała masową migrację mieszkańców wsi do syryjskich miast, stała się zarzewiem rewolucji 2011 roku.[27] Dotkliwość suszy, połączona z brakiem skutecznego wsparcia poszkodowanych ze strony rządu Baszara al-Assada, nasiliła inne napięcia, począwszy od wysokiego bezrobocia po narastające nierówności, co łącznie doprowadziło do wybuchu społecznego niezadowolenia. Niemniej jednak warto podkreślić, że sama antropogeniczna zmiana klimatu nie wywołała bezpośrednio rewolucji. Raczej czynniki takie jak długoterminowy trend spadku opadów i wzrostu temperatury w regionie zwiększyły napięcia społeczne.[28] Innymi przykładami konfliktów, w których istotną rolę zwielokrotniającą zagrożenia pełni bądź pełnił czynnik ekologiczny są m.in. konflikt w Mali[29], Republice Środkowoafrykańskiej czy Nigerii.[30]
Podsumowanie i rekomendacje
Przewiduje się, że zmiany klimatu wywołają bezprecedensowe sytuacje w dziedzinie bezpieczeństwa i poważnie zagrożą głównym filarom pokoju i stabilności. Mimo iż nie istnieją bezpośrednie dowody na to, że zmiany klimatu mogą być główną i jedyną przyczyną konfliktów zbrojnych, z pewnością przyczyniają się one do ich wybuchu i podsycają je poprzez nasilanie istniejących społecznych, politycznych i gospodarczych napięć.[31]
W związku z powyższym niezbędne dla bezpieczeństwa międzynarodowego jest podjęcie działań wobec zmian klimatu jako realnego zagrożenia bezpieczeństwa i pokoju:
– Zaleca się podjęcie wzmożonych działań w celu zwiększenia świadomości na temat implikacji zmian klimatu dla bezpieczeństwa wśród decydentów i opinii publicznej, co na poziomie lokalnym i regionalnym przyczyniłoby się do zwiększenia aktywności skierowanej na walkę z katastrofą klimatyczną. Zaleca się jeszcze większe uwzględnianie zmian klimatu w polityce państw i agendach dotyczących wzmocnienia bezpieczeństwa narodowego oraz międzynarodowego.
– Istnieje pilna potrzeba wprowadzenia zmian do obowiązujących przepisów prawa międzynarodowego, dotyczących rozstrzygania ewentualnych sporów terytorialnych i granicznych związanych z klimatem. Działania prawne, jak ostatnie przyjęcie przez UE europejskiego prawa klimatycznego i zobowiązanie się do uzyskania neutralności klimatycznej do 2050 roku, powinny być przykładem dla innych regionów.
– Zaleca się ułatwienie transgranicznej koordynacji i wymiany informacji w przygotowaniu projekcji zmian klimatycznych oraz oceny wpływu i podatności, a także poszukiwanie wspólnego, międzynarodowego podejścia do środków adaptacyjnych i sposobów reagowania. Współpraca globalna przeciwko zmianom klimatu powinna być rozumiana jako walka ze wspólnym wrogiem.
[1] Wysoki przedstawiciel UE do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa w latach 2014-2019.
[2] SDG, EU Event Addresses Linkages Between Climate Change and Security, http://sdg.iisd.org/news/eu-event-addresses-linkages-between-climate-change-and-security/, dostęp: 20.06.2021.
[3] IPCC, Zmiana klimatu 2013,
https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/03/ar5-wg1-spm-3polish.pdf, 2, dostęp: 20.06.2021.
[4] Ibid.
[5] Polska Akcja Humanitarna, Zmiany klimatyczne — Impas i Pespektywy, https://www.pah.org.pl/app/uploads/2017/09/2017_Zmiany_klimatyczne_impas_i_perspektywy.pdf, dostęp: 20.06.2021.
[6] Do najważniejszych publikacji tego okresu należą m.in.: U Thant, Problemy ludzkiego środowiska (1969); Klub Rzymski, Limits to Growth(1972); Garrett Hardin, The Tragedy of the Commons (1968).
[7] SIPRI, A Reassesment of the European Union’s Response to Climate-Related Security Risks, https://www.sipri.org/sites/default/files/2021-03/sipriinsight2102_ccr_eu.pdf, dostęp: 20.06.2021; Thomas Diez, et al., The Securitisation of Climate Change: Actors, Processes and Consequences. Abingdon: Routledge, 2016.
[8] Thomas Malthus, The Essay on the Priciple of Population. Londyn, 1798.
[9] Zob.: Richard Ullman, Redefining Security (1983); Norman Myers, “Environment and Security”, Foreign Policy 74 (1989); Robert D. Kaplan, “The Coming Anarchy”, The Atlantic (1994).
[10] Katharine J. Mach, et al., “Climate as a risk factor for armed conflict”, Nature 571 (2019).
[11] Kamila Pronińska, „Nowe problemy bezpieczeństwa międzynarodowego: bezpieczeństwo energetyczne i ekologiczne”, w: Bezpieczeństwo Międzynarodowe, red. Roman Kuźniar et al. (Warszawa: Scholar, 2012), 325.
[12] OBWE, Climate change and security, https://www.osce.org/files/f/documents/9/1/331901.pdf, 3, dostęp 22.06.2021; Mach et al., “Climate as a risk factor for armed conflict”, 193.
[13] Ibid, 194.
[14] Ibid.
[15] Komisja Europejska, Zmiany klimatu a bezpieczeństwo międzynarodowe, http://europe-direct.kolobrzeg.eu/wp-content/uploads/2015/05/Zmiany-klimatu-a-bezpieczeństwo-narodowe.pdf, 5, dostęp: 24.06.2021.
[16] Pronińska, Nowe problemy bezpieczeństwa międzynarodowego, 105-106.
[17] Komisja Europejska, Zmiany klimatu a bezpieczeństwo międzynarodowe, 6.
[18] Europejska Sieć Migracyjna, https://www.emn.gov.pl/esm/aktualnosci/15342,Prognozy-wskazuja-ze-do-roku-2050-pojawi-sie-143-mln-migrantow-klimatycznych.html, dostęp: 24.06.2021.
[19] Polska Akcja Humanitarna, Zmiany klimatyczne — Impas i Perspektywy, 18.
[20] Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, Responding to Disasters and Displacement in a Changing Climate Report 2020, dostęp: 14.07.2021; Europejska Sieć Migracyjna https://www.emn.gov.pl/esm/aktualnosci/15342,Prognozy-wskazuja-ze-do-roku-2050-pojawi-sie-143-mln-migrantow-klimatycznych.html, dostęp: 24.06.2021.
[21] Phil McKenna, Migrant Crisis, https://insideclimatenews.org/news/14092015/migrant-crisis-syria-europe-climate-change/, dostęp: 14.07.2021.
[22] Komisja Europejska, Zmiany klimatu a bezpieczeństwo międzynarodowe, 7.
[23] Ibid., 8.
[24] Ibid.
[25] UNEP, Sudan, https://www.unep.org/explore-topics/disasters-conflicts/where-we-work/sudan, dostęp: 26.06.2021.
[26] Beata Molo, „Bezpieczeństwo i prawa człowieka: analiza wybranych problemów globalnych”, Chorzowskie Studia Polityczne 7 (2014), 132.
[27] Colin P. Kelley, et al., “Climate change in the Fertile Crescent and implications of the recent Syrian drought”, PNAS 112 (2015), https://www.pnas.org/content/112/11/3241, dostęp: 27.06.2021.
[28] Ibid.
[29] SIPRI, Climate-related security risks and peacebuilding in Mali, https://www.sipri.org/sites/default/files/2021-04/sipripp60.pdf, dostęp: 28.06.2021.
[30] Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, When rain turns to dust — report, https://www.icrc.org/en/publication/4487-when-rain-turns-dust, dostęp: 27.06.2021.
[31] Molo, Bezpieczeństwo i prawa człowieka: analiza wybranych problemów globalnych, 133.
JEŻELI DOCENIASZ NASZĄ PRACĘ, DOŁĄCZ DO GRONA NASZYCH DARCZYŃCÓW!
Z otrzymanych funduszy sfinansujemy powstanie kolejnych publikacji.
Możliwość wsparcia to bezpośrednia wpłata na konto Instytutu Nowej Europy:
95 2530 0008 2090 1053 7214 0001 tytułem: „darowizna na cele statutowe”.
Comments are closed.