Od samego początku lat 90. XX w. najważniejszym wektorem rozwoju rosyjskiej polityki energetycznej były państwa Europy. Analizując dane na temat eksportu rosyjskich węglowodorów wyraźnie widać, iż do końca 2021 roku do Europy trafiało około 33% eksportu węgla, 50% eksportu ropy oraz ok. 75% eksportowanego gazu[1]. Rozpoczęta w pierwszej połowie lat 90. ubiegłego wieku energetyczna ekspansja Rosji w regionie Morza Kaspijskiego stała się drugim głównym kierunkiem działań w sferze naftowo-gazowej. Niemniej, poza dwoma wspomnianymi kierunkami, Federacja Rosyjska w ostatnich latach zacieśnia w tej materii także dwustronne relacje z Chińską Republiką Ludową, otwierając tym samym trzeci kierunek.
Dotychczas Europa nie poświęcała szczególnej uwagi tejże współpracy, jednakże przez wzgląd na rosyjską inwazję na Ukrainę z lutego 2022 roku, a także serię sankcji wymierzonych ze strony Unii Europejskiej w Rosję, co najmniej zasadnym zdaje się być przeanalizowanie relacji energetycznych między Rosją i Chinami pod kątem alternatywnego kierunku zabezpieczenia rosyjskich dostaw w przyszłości.
Wraz z dynamicznym rozwojem chińskiej gospodarki już w połowie ostatniej dekady XX w. tamtejsze władze zdały sobie sprawę z niemożliwości całkowitego zaspokojenia przyszłych potrzeb energetycznych[2]. Przewidywania te potwierdziły się tym bardziej wraz z przystąpieniem Chin do WTO w roku 2001, a co za tym idzie, jeszcze szybszym wzrostem i otwarciem się na świat[3]. Zgodnie z profilem energetycznym opracowanym przez Międzynarodową Agencję Energetyczną, Chiny są zarówno największym konsumentem, jak i producentem energii na świecie, pozostając przy tym państwem spalającym najwięcej węgla, który odpowiada za 58% całkowitego zużycia energii w tym kraju[4]. Dla kontrastu, w miksie energetycznym Chin ropa to 20%, natomiast gaz 8%, choć w tym miejscu warto wspomnieć, że rząd Chin przewiduje zwiększenie udziału procentowego gazu do 30% w okolicach roku 2030[5].
Wykres 1. Całkowite zużycie energii w Chinach pod względem rodzaju paliwa za rok 2019.
Chińska Republika Ludowa posiada udokumentowane złoża ropy na poziomie 26 mld baryłek, przy czym konsumując około14,3 mln (b/d), produkcja krajowa zabezpiecza niespełna 30% dziennego popytu. Podobnie zresztą sytuacja kształtuje się w sektorze gazowym, którego udokumentowane złoża wynoszą w najlepszym razie 8,4 bln m3, co przy dziennym zapotrzebowaniu 330 mln m3 oznacza, że wewnątrzkrajowa produkcja na poziomie ok. 194 mln m3 pokrywa niecałe 60% potrzeb.
Mimo że Chiny mogłyby pokrywać 90% swojego zapotrzebowania na energię, decydują się importować niemal połowę potrzebnej ropy oraz 139 mld m3 gazu, z czego 45 mld m3 gazociągami oraz 94 mld m3 w postaci skroplonego gazu LNG.
Tabela 1. Rezerwy ropy naftowej i gazu ziemnego oraz ich dzienna produkcja w Chinach i Rosji za rok 2020
| Państwo | Ropa naftowa (zasoby) | Ropa naftowa (produkcja) | Gaz naturalny (zasoby) | Gaz naturalny (produkcja) |
| Chiny | 26 mld b. (1,5%) 3,5 mld ton | 3,9 mln (b/d) (4,7%) 194 mln ton | 8,4 bln m3 | 194 mld m3 |
| Rosja | 108 mld b. | 10,6 mln (b/d) | 37,4 bln m3 | 639 mld m3 |
W roku 1949, gdy w Chinach kontynentalnych władzę objęli komuniści, Związek Radziecki wspierał Państwo Środka pomocą techniczną i finansową, będąc wówczas centrum ruchu komunistycznego. Jednakże zaistniały w latach 60. XX w. spór graniczny oraz związane z nim perturbacje zaowocowały ochłodzeniem wzajemnych relacji[6]. Sytuacja zmieniła się dopiero wraz z początkiem lat 90. ubiegłego stulecia, kiedy Borys Jelcyn pojawił się w Pekinie z pierwszą oficjalną wizytą po rozpadzie ZSRR, czego konsekwencją było zawarcie przez strony „konstruktywnego partnerstwa” w roku 1994, zwieńczonego 3 lata później „strategicznym partnerstwem” na XXI wiek, a już za prezydentury Władimira Putina, dwustronnym traktatem o dobrym sąsiedztwie, przyjaźni i współpracy[7].
Początek XX wieku to czas, kiedy między Chinami a Federacją Rosyjską nie kształtowały się jeszcze żadne bilateralne relacje energetyczne. W tamtym okresie oba państw zwróciły swoją uwagę na kraje basenu Morza Kaspijskiego. O ile Rosjanie dużo szybciej rozpoczęli aktywne działania w regionie, o tyle Chiny dopiero określały swój cel poszukiwania ropy i gazu za granicą w przyjętej tzw. dziesiątej 5-latce na lata 2001 – 2005[8]. Obrana strategia sprawiła, że w 2003 roku Chiny zajmowały 3. miejsce na świecie pod względem importu ropy[9], rok później były odpowiedzialne za 60% wzrostu światowego zużycia energii natomiast już w roku 1993 przekształciły się z państwa eksportera w importera ropy[10].
Dwa mocarstwa zainteresowane w równym stopniu kaspijskimi złożami początkowo nie rywalizowały ze sobą bezpośrednio, tym bardziej, że Chiny w przeciwieństwie do Rosji nie przejawiały skłonności do ingerencji w kwestie ustrojowe, czy szerzej, polityczne państw nadkaspijskich, skupiając się przede wszystkim na kwestiach gospodarczych i to na nich opierając swoje działania. Jednakże z upływem czasu, wzrostem znaczenia gospodarczo-politycznego Chin, stopniowym wyrównywaniem się, a w końcu przewyższeniem pozycji Chin nad Rosją w regionie, Pekin przy użyciu China National Petroleum Corporation (CNPC) doprowadził w 2009 roku do budowy najważniejszego dla siebie gazociągu Azja Centralna – Chiny[11], rozbudowując go kolejno w roku 2010 oraz 2014[12].
Jest to kwestia o tyle istotna, iż wpisuje się ona w zainicjowaną w 2013 roku przez chińskiego przywódcę Xi Jinpinga nową ideę Pasa i Szlaku, której ukończony gazociąg stał się fizyczną manifestacją, podporządkowując sobie turkmeński gaz oraz ustanawiając Kazachstan głównym państwem w wymiarze energetycznym strategii Pasa i Szlaku w basenie Morza Kaspijskiego[13]. Co ciekawe, mimo zachodzących w międzyczasie wieloletnich starań osłabienia pozycji Rosjan w regionie przez UE i Stany Zjednoczone, to przyjaźnie nastawiona Chińska Republika Ludowa przełamała rosyjski monopol, z czym Federacja, nie chcąc narażać własnych bilateralnych projektów z Chinami na Dalekim Wschodzie musiała się pogodzić[14].
Bezpośrednie otwarcie chińsko-rosyjskich projektów energetycznych nastąpiło w okolicach 2004 roku, kiedy to Japonia nie posiadając własnych zasobów ropy i gazu lobbowała w Moskwie za projektem ropociągu. Rząd Japonii wyłożył 5 mld dol. celem pokrycia części kosztów budowy, deklarując przeznaczenie kolejnych 7 mld na rozwój syberyjskich złóż oraz kolejnych 2 mld na wsparcie rosyjskich projektów społecznych[15].
W negocjacje te wtrąciła się strona chińska oferując ponad 12 mld dol. i argumentując przy tym, że rosyjska ropa jest jej potrzebna z uwagi na strategiczne bezpieczeństwo energetyczne. Oficjalnie to Chiny wygrały negocjacje, gdyż ofertę Japonii pogrzebał trwający rosyjsko-japoński spór o Wyspy Kurylskie. Niemniej, Japonia i tak odniosła sukces, gdyż Chiny rościły sobie prawo do własności ostatniego odcinka ropociągu, co pozwoliłoby im kontrolować tranzyt ropy. W świetle chińskiego stanowiska Transieft[16] zdecydował o poczynieniu zabezpieczenia w postaci dodatkowego rozgałęzieniu ropociągu do Japonii[17]. W efekcie w roku 2009 powstał pierwszy rosyjsko-chiński rurociąg naftowy Syberia Wschodnia–Ocean Spokojny (ESPO) o przepustowości 1,6 mln (b/d)[18]. Jakkolwiek wraz ze stale rosnącym zapotrzebowaniem chińskiej gospodarki w ropę, w roku 2012 zainaugurowano drugą fazę ropociągu, jednakże nie bez komplikacji. W trakcie prac nad drugą fazą Transnieft oskarżył chińskie CNPC o celowe niedopłaty 20 mln dol. miesięcznie mniej niż powinno za odbieraną ropę, niemniej jednak mimo sporu projekt ukończono, tym samym rozbudowując ESPO o kolejne moce 1,013 mln (b/d) ropy[19]. Ukończenie projektu wyraźnie zbliżyło do siebie energetycznie Rosję i Chiny, dość powiedzieć, że między 2013 a 2016 rokiem Rosja podwoiła swój eksport do Chin, stając się tym samym głównym dostawcą ropy do Państwa Środka, przewyższając nawet pod tym względem Arabię Saudyjską[20]. Choć ostatecznie w roku 2019 Arabia ponownie wyprzedziła Rosję (udział Rosji w imporcie ropy do Chin wynosił 15,3%[21]), strona chińska zainwestowała w uzupełniający Równoległy Rurociąg Naftowy Rosja-Chiny zapewniając sobie w ten sposób dodatkowe dostawy ropy w kwocie 304 tys. (b/d) oraz powołując specjalnie do tego projektu nowy podmiot – PipeChina[22].
Wykres 2. Wolumen eksportu surowców energetycznych z Rosji do Chin w latach 2001–2020
Źródło: 3. Federalna Służba Celna Rosji
W zestawieniu sektora naftowego z sektorem gazowym współpraca w ramach tego drugiego jest nieporównywalnie skromniejsza. Główna produkcja i eksport rosyjskiego gazu dla Chin pochodzi z rosyjskiego Dalekiego Wschodu, wciąż jeszcze kluczowego dla Rosjan regionu. Warto odnotować, że powołane w maju 2012 roku Ministerstwo Rozwoju Rosyjskiego Dalekiego Wschodu niejednokrotnie podkreślało znaczenie współpracy z Chinami w zakresie wzmocnienia bezpieczeństwa oraz umocnienia pozycji Rosyjskiego Dalekiego Wschodu w Azji Północno-Wschodniej[23].
Co więcej, w roku 2014 Władimir Putin podkreślając znaczenie współpracy z Chinami zaproponował wyłączenie Chin spod zakazu sprzedaży zagranicznym podmiotom większościowych udziałów w przypadku dużych projektów wydobywczych na terytorium Federacji. Ostatecznie ofertę wycofano (najpewniej z braku chińskiej aktywności), niemniej dwa lata później Chińczycy rzeczywiście ulokowali działalność kilkunastu swoich przedsiębiorstw w 12 sektorach dalekowschodniej rosyjskiej gospodarki[24], motywując oficjalnie swoje działania nadprodukcją dóbr[25].
Do końca 2018 roku Federacja Rosyjska eksportowała do Chin jedynie gaz w formie skroplonej LNG i to w kwocie 3,9 mld m3 (wykres 2.). Sytuacja ta zaczęła ulegać zmianie w okolicach roku 2014, kiedy to po dekadzie dwustronnych negocjacji rosyjski Gazprom zawarł umowę z chińskim CNPC na budowę pierwszego rosyjsko-chińskiego gazociągu Siły Syberii[26]. Umowę zawarto na 30 lat kontraktując 38 mld m3 gazu rocznie i choć oficjalnie nie ujawniono ceny, jaką Chiny uiszczają za rosyjskie dostawy, szacuje się, iż przez wzgląd na różnice potencjałów gospodarczych oraz rosyjską agresję w Donbasie, a co za tym idzie, nakładane na Rosję sankcje oraz ostracyzm w Europie, płacą one mniej niż wynosiła średnia stawka dla państw europejskich[27]. Otwarty oficjalnie w 2019 roku rurociąg łączy ze sobą Władywostok z chińskim Heihe, będąc pierwszą z planowanych dwóch faz gazociągu. Zgodnie z przyjętymi założeniami rozbudowa Siły Syberii miałaby zakończyć się w roku 2025, zapewniając wówczas pełną przepustowość 38 mld m3, tym samym realizując podpisany w 2014 kontrakt[28].
W pierwszej połowie 2022 roku Rosjanie eksportowali do Chin niecałe 18 mld m3. Nie dziwi zatem fakt, że dwa pozostałe projekty forsowane przez Rosję, mianowicie Siła Syberii 2[29] oraz gazociąg Sachalin-Hokkaido obecnie utknęły w martwym punkcie. O ile ten pierwszy, którego start budowy Rosjanie proponowali na 2024 rok, jest obecnie projektem wstrzymanym, o tyle Sachalin-Hokkaido[30] upadł całkowicie i nic nie wskazuje na nagłe zmiany w tej materii, tym bardziej w świetle niewypełnienia celów tranzytowych pierwszej Siły Syberii[31].
Perspektywicznym kierunkiem chińsko-rosyjskiej współpracy energetycznej jest Arktyka, która poprzez oddziałujące na nią zmiany klimatyczne staje się coraz bardziej dostępna dla eksploracji surowców. Szacuje się, że region ten skrywa zasoby odpowiadające 13% światowych złóż ropy i 30% gazu[32]. Federacja Rosyjska pełniąca prezydencję na lata 2021-2023 w tzw. Radzie Arktycznej, już w 2009 roku uznała Arktykę jako strategiczne zabezpieczenie surowcowe w dalekiej przyszłości[33].
Rosjanie w drugiej dekadzie XXI wieku intensywnie zabiegali o zainteresowanie Chin, Indii oraz Korei Południowej inwestycjami w swoje projekty energetyczne w regionie Arktyki. Jak dotąd największym sukcesem był chiński udział w projekcie Jamał LNG – prowadzonym przez największy, niezależny od Kremla Novatek – w który przedsiębiorstwo CNCP włożyło 12 mld dol., nabywając 20% udziałów[34]. Choć inicjatywa ta stwarza Rosji perspektywę współpracy, to jednak Chiny podchodzą do tej kwestii z widoczną rezerwą. Po pierwsze, chińska aktywność w Arktyce jest po części rywalizacją Nowego Jedwabnego Szlaku, po drugie, ich obecność na północy wpisuje się w rywalizację ze Stanami Zjednoczonymi, po trzecie, to Rosjanie bardziej potrzebują eksportu gazu niż Chiny importu. Należy w tym miejscu przypomnieć, że ponad połowa rocznego zapotrzebowania na gaz jest pokrywana przez produkcję wewnątrzkrajową Chin (ok. 194 mld m3)[35]. Co więcej, Chińska Republika Ludowa przez lata zagwarantowała sobie znaczną dywersyfikację tego surowca poprzez połączenia z Azją Centralną oraz Birmą (łączna przepustowość 70 mld m3, przy czym obecny tranzyt to 48 mld m3). Ponadto udział procentowy gazu rurociągowego w chińskim imporcie wynosi zaledwie 32%. Reszta importu odbierana jest w 21 terminalach[36] w formie skroplonego gazu LNG, którego największym dostawcą dla Chin jest Australia pokrywająca 46% rocznego importu LNG[37].
Wykres 3. Kierunek i rodzaj dostaw chińskiego importu gazu za rok 2019
Źródło: 4. China: Executive Summary, U.S. Energy Information Administration, https://www.eia.gov/international/analysis/country/CHN, dostęp: 16.08.2022.
Przeprowadzona analiza ukazuje znaczną dysproporcję potencjału gospodarczego między Rosją a Chinami. Praktycznie na każdym polu spośród rozpatrywanych źródeł energii (ropa, gaz, gaz skroplony LNG), uwidacznia się zależność Federacji Rosyjskiej od przyjaznych stosunków i dobrej woli Pekinu.
Mimo godnych odnotowania rosyjskich sukcesów w budowie ropociągów i eksporcie ropy, projekty infrastruktury gazowej mają dla Chin znaczenie drugorzędne. Mając na uwadze, że obecnie eksport rosyjskiego gazu do Chin kształtuje się w okolicach 18 mld m3, co stanowi ok. 11% wolumenu eksportowanego do Europy, a w dodatku nie wykorzystuje dostępnej przepustowości Siły Syberii, nie dziwi fakt wstrzymania negocjacji nad Siłą Syberii 2. Ponadto wydaje się być słusznym założenie, że nawet przy motywowanej politycznie przyspieszonej rozbudowie gazowej magistrali, niemożliwym będzie dla Rosji zastąpienie rynku europejskiego rynkiem chińskim, tym bardziej, że jak wynika z analizy miksu energetycznego Państwa Środka, Chiny wyżej stawiają sobie projekty związane z LNG, w których na rynku rosyjskim od kilku lat najintensywniej rozwijał się niekontrolowany przez Kreml Novatek. Można zatem przypuszczać, że Chińska Republika Ludowa nie stanowi w najbliższych miesiącach, czy też latach realnej alternatywy dla rosyjskiego eksportu węglowodorów w przypadku postępujących sankcji związanych z rosyjską agresją na Ukrainę. Na marginesie warto dodać, iż w maju 2022 roku duży kontrakt na dostawę rosyjskiej ropy zawarły Indie, które zakupiły 24 mln baryłek. Niemniej jednak nawet takie zamówienie jest jedynie kroplą w morzu potrzeb Rosji, a brak infrastruktury łączącej Rosję z Indiami dodatkowo utrudnia ewentualną współpracę. Co więcej, należy nadmienić, że rosyjska ropa ural już na starcie jest ok. 35% tańsza względem ropy brent, co przy obecnie obserwowanych spadkach cen ropy, przekłada się na zacieranie korzystnej różnicy w zakupie ropy z Rosji38.
Foto: PAP
[1] Rozmowa z Jakubem Wiechem z dnia 8 sierpnia 2022, zamieszczana w serwisie YouTube na kanale „Historia Realna, Czy Putin zakręci kurek? Czeka nas kryzys energetyczny? https://www.youtube.com/watch?v=j9PRN9jAeHM&t=2819s&ab_channel=HISTORIAREALNA, dostęp: 09.09.2022.
[2] W 1988 roku funkcjonujące wówczas od 2 lat Ministerstwo Energii zostało przekształcone w trzy kluczowe dla chińskiej energetyki przedsiębiorstwa – China National Petroleum Corporation (CNPC) odpowiadające dziś za ok. 66% produkcji ropy naftowej, China Petroleum and Chemical Corporation (SINOPEC), zapewniające ok. 50% zdolności rafineryjnych oraz China National Offshore Oil Corporation (CNOOC), odpowiadające za poszukiwania i produkcję ropy na morzach i oceanach.
[3] B. Góralczyk, Geostrategia energetyczna Chin, Centrum Strategii Energetycznych, Centrum Strategii Energetycznych, https://cire.pl/pliki/2/csebogdan_goralczykgeostrategia_energetyczna_chin.pdf, dostęp: 15.08.2022.
[4] U.S. Energy Information Administration, International Energy Statistics, https://www.eia.gov/international/analysis/country/CHN, dostęp: 16.08.2022.
[5] Ibidem.
[6] P. Stroński, N. Ng, Cooperation and competition. Russia and China in Central Asia, the Russian Far East, and the Arctic, Carnegie Endowment for International Peace, Luty 2018, s. 4-5, https://carnegieendowment.org/2018/02/28/cooperation-and-competition-russia-and-china-in-central-asia-russian-far-east-and-arctic-pub-75673, dostęp: 16.08.2022.
[7] S. Zhao, The Making of China’s Periphery Policy, [w:] S. Zhao (red.), Chinese Foreign Policy: Pragmatism and Strategic Behavior, Routledge, 2004, s. 256-275, https://www.taylorfrancis.com/chapters/mono/10.4324/9781315705767-26/making-china-periphery-policy-suisheng-zhao, dostęp: 16.08.2022.
[8] S. Zhao, China’s Global Search for Energy Security: Cooperation and competition in Asia–Pacific, „ Journal of Contemporary China”, May 2008, s. 208-210, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10670560701809460, dostęp: 16.08.2022.
[9] W tym samym roku Chiny zawarły ponad 20 kontraktów z 12 krajami na eksport ropy.
[10] E.S. Downs, Brookings Foreign Policy Studies Energy Security Series: China, Grudzień 2006, https://www.brookings.edu/research/brookings-foreign-policy-studies-energy-security-series-china/, dostęp: 16.08.2022.
[11] W międzyczasie powstaje pierwszy ropociąg ESPO Rosja-Chiny
[12] Central Asia–China Gas Pipeline, Global Energy Monitor, https://www.gem.wiki/Central_Asia%E2%80%93China_Gas_Pipeline, dostęp: 20.08.2022.
[13] P. Stronski, N. Ng, Cooperation and competition…, op. cit., s. 11-13
[14] W interesie Federacji Rosyjskiej było utrzymywanie pozytywnych relacji z ChRL w regionie, gdyż z uwagi na swoje znaczenie gospodarczo-polityczna Chiny niejednokrotnie bywały rozjemcom oraz mediatorem w zachodzących sporach między Rosją a państwami nadkaspijskimi. Co więcej, Rosjanie posiadali udziały w gazociągu z Turkmenistanu do Chin.
[15] S. Zhao, China’s Global Search for…, op. cit., s. 224-226.
[16] Choć budowę kredytowała strona chińska ostatecznie w wysokości 25 mld dol. a budowę prace prowadziły Transieft i Rosnieft to zarówno właścicielem, jak i operatorem pierwszej fazy ropociągu ESPO jest w całości Transnieft.
[17] S. Zhao, China’s Global Search for…, op. cit., s. 225.
[18] Eastern Siberia–Pacific Ocean Oil Pipeline, Global Energy Monitor, https://www.gem.wiki/Eastern_Siberia%E2%80%93Pacific_Ocean_Oil_Pipeline, dostęp: 16.08.2022.
[19] Źródło archiwalne: J. Helmer, Russia, China clash over oil price, supply, „Central Asia”, 05.05.2011, https://web.archive.org/web/20110508131502/http://www.atimes.com/atimes/Central_Asia/ME05Ag01.html, dostęp: 16.08.2022.
[20] Russia top crude oil supplier to China for 2016, „Reuters”, https://www.reuters.com/article/china-economy-trade-crude-idAFB9N1FA005, dostęp: 16.08.2022.
[21] Wysoka dywersyfikacja chińskiego importu ropy przekładała się na następujące udziału w imporcie za rok 2020: Arabia Saudyjska – 15,9%, Irak – 10,8%, Angola – 7,8%, Brazylia – 7,8%, Oman – 7,2%. Pozycja Iranu po 2018 r. jest trudna do określenia, lecz szacuje się ją na 10%.
[22] Russia crude oil pipeline capabilities to mainland China—The ESPO crude oil pipeline, „S&P”, https://ihsmarkit.com/research-analysis/espo-crude-oil-pipeline.html, dostęp: 16.08.2022.
[23] P. Stroński, N. Ng, Cooperation and competition…, op. cit., s. 18.
[24] W roku 2015 część społeczności rosyjskiego dalekiego wschodu protestowała przeciwko pojawieniu się chińczykom podchodząc ze sceptycyzmem do wydzierżawienia stronie chińskiej 100 tys. hektarów terenu na okres 49 lat użytkowania.
[25] D. Strelavina, Chinese businesses see Russian Far East as manufacturing hub, „Russia Beyond”, https://www.rbth.com/business/2016/05/05/chinese-businesses-see-russian-far-east-as-manufacturing-hub_590459, dostęp: 16.08.2022.
[26] Power of Siberia, Global Energy Monitor, https://www.gem.wiki/Power_of_Siberia_Gas_Pipeline, dostęp: 16.08.2022.
[27] Z. Keck, China and Russia Sign Massive Natural Gas Deal, „The Diplomat”, https://thediplomat.com/2014/05/china-and-russia-sign-massive-natural-gas-deal/, dostęp: 16.08.2022.
[28] M. Bogusz, J. Jakóbowski, W. Rodkiewicz, Oś Pekin-Moskwa. Fundamenty asymetrycznego sojuszu, Raport OSW, Ośrodek Studiów Wschodnich, s. 69-70, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/Raport-OSW_Os-Pekin-Moskwa_net.pdf, dostęp: 16.08.2022.
[29] Power of Siberia II Gas Pipeline, Global Energy Monitor, https://www.gem.wiki/Power_of_Siberia_2_Gas_Pipeline, dostęp: 16.08.2022.
[30] Sakhalin-Hokkaido Gas Pipeline, Global Energy Monitor, https://www.gem.wiki/Sakhalin-Hokkaido_Gas_Pipeline, dostęp: 16.08.2022.
[31] M. Bogusz, J. Jakóbowski, W. Rodkiewicz, Oś Pekin-Moskwa…, op. cit. s. 70.
[32] Circum-Arctic Resource Appraisal: Estimates of Undiscovered Oil and Gas North of the Arctic Circle Arctic Circle, U.S. Geological Survey Fact Sheet, U.S. Department of the Interior, 2008, https://pubs.usgs.gov/fs/2008/3049/fs2008-3049.pdf, dostęp: 16.08.2022.
[33] Federacja Rosyjska jest nie tylko największym państwem na świecie, ale również i największym państwem arktycznym. Posiada najdłuższą linię brzegową przylegającą do obszaru arktycznego (24 150 km). „Rosyjska Arktyka” rozciąga się od Murmańska po Jakucję. Podaje się, że populacja tej część FR wynosi 2.5 miliona ludzi, w tym 40 rdzennych ludów żyjących na tych terenach.
[34] M. Bennet, Russia and China Claim Success at Yamal LNG, „The Maritime Executive”, 15.12.2017, https://maritime-executive.com/editorials/russia-and-china-claim-success-at-yamal-lng, dostęp: 16.08.2022.
[35] M. Bogusz, J. Jakóbowski, W. Rodkiewicz, Oś Pekin-Moskwa…, op. cit. s. 70.
[36] Dla kontrastu, Polska posiada jeden terminal portowy LNG w Świnoujściu natomiast Niemcy są jedyną wysokorozwiniętą gospodarką w Europie, która mając dostęp do Morza nie posiada terminala LNG.
[37] China Energy Profile, U.S. Energy Information Administration, https://www.eia.gov/international/analysis/country/CHN, dostęp: 16.08.2022.
DOŁĄCZ DO GRONA NASZYCH DARCZYŃCÓW!
Z otrzymanych funduszy sfinansujemy powstanie kolejnych publikacji.
Możliwość wsparcia to bezpośrednia wpłata na konto Instytutu Nowej Europy:
95 2530 0008 2090 1053 7214 0001 tytułem: „darowizna na cele statutowe”.
Comments are closed.