Artykuł w skrócie:
– Kroki w celu zbliżenia ze strukturami euroatlantyckimi Gruzja zaczęła podejmować jeszcze przed Rewolucją Róż w 2003 r., podczas prezydentury Eduarda Szewardnadzego;
– Tbilisi bez większych zastrzeżeń wywiązywało się ze wspólnych ustaleń dotyczących reform niezbędnych do dołączenia do NATO;
– podczas bukaresztańskiego szczytu Sojuszu w 2008 r. koalicjanci podjęli decyzję o przyszłym przyjęciu Gruzji do swojego grona;
– w ostatnich latach widoczne jest zawieszenie procesu akcesji, spowodowane ostrożnym podejściem do Rosji po wojnie gruzińsko-rosyjskiej z 2008 r. oraz po aneksji Krymu w 2014 r., a także w związku z konfliktem zbrojnym w Donbasie i zaognioną obecnie sytuacją w Europie Wschodniej.
Wstęp
Przyjęcie do Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego figuruje na szczycie listy priorytetów kolejnych rządów w Tbilisi. Poprzez wieloletnią współpracę Gruzja przybliżyła się znacząco do pełnego członkostwa, niemal wzorowo wypełniając założenia tzw. rocznych planów krajowych NATO (ang. Annual National Plan, ANP). Eksperci podkreślają, że państwo jest lepiej przygotowane do wstąpienia w szeregi NATO w porównaniu z innymi kandydatami, będącymi na dalszym etapie procesu akcesyjnego[1]. Niemniej jednak pozostaje na trzecim etapie integracji z Sojuszem Północnoatlantyckim, czyli w fazie „intensywnego dialogu”. Kolejnym wyczekiwanym przez Gruzję krokiem jest uruchomienie Membership Action Plan (MAP). Jednakże od kilku lat zaobserwować można spowolnienie i stagnację w procesie akcesji. Najpoważniejszym problemem na drodze Tbilisi do NATO jest polityka Federacji Rosyjskiej.
Historia partnerstwa
Już rok po proklamowaniu niepodległości w 1991 r. Gruzja wstąpiła do Rady Paktu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Cooperation Council, NACC), której następcą jest obecnie Rada Partnerstwa Północnoatlantyckiego (ang. Euro-Atlantic Partnership Council, EAPC). W 1994 r. Tbilisi dołączyło do programu współpracy bilateralnej – NATO Partnership for Peace (PfP), od 1996 r. aktywnie uczestnicząc w jego ćwiczeniach. W 2002 r., podczas szczytu Sojuszu w Pradze, ówczesny prezydent Eduard Szewardnadze oficjalnie wyraził gruzińskie pragnienie dołączenia do NATO. Obustronne działania w tym kierunku nasiliły się po Rewolucji Róż w 2003 r. i przejęciu władzy przez Micheila Saakaszwilego. Podczas pierwszego roku jego prezydentury Gruzja rozpoczęła proces wdrażania standardów w zakresie obrony i bezpieczeństwa Sojuszu Północnoatlantyckiego oraz oczekiwanych reform demokratycznych. W ramach powyższych działań jako pierwsze państwo uruchomiła Individual Partnership Action Plan (IPAP). Ze względu na osiągnięte rezultaty oraz rozpoczęty w 2006 r. „zintensyfikowany dialog” dotyczący kwestii członkostwa Gruzji w NATO koalicjanci podjęli podczas szczytu Sojuszu w Bukareszcie w kwietniu 2008 r. decyzję o przyszłym przyjęciu do organizacji Gruzji, a także Ukrainy.
Był to przełomowy moment dla Tbilisi, a zarazem zła informacja dla Rosji. Po lutowym proklamowaniu niepodległości Kosowa i oderwaniu się od Serbii deklaracja Sojuszu Północnoatlantyckiego była dla Moskwy nie do zaakceptowania. Przeprowadzona w sierpniu 2008 r. gruzińska operacja wojskowa „Czyste Pole”, mająca na celu „zaprowadzenie konstytucyjnego porządku” na terenie Osetii Południowej, zakończyła się de facto inwazją wojsk rosyjskich w głąb Gruzji. Odpowiedzią Rosji na ataki na Cchinwali – stolicę Osetii Południowej – było m.in. bombardowanie miasta Gori i czarnomorskiego portu w Poti. Ze strony NATO padały wyrazy potępienia agresywnych działań Rosji wobec Gruzji oraz poparcia dla gruzińskiej integralności terytorialnej w ramach granic uznawanych przez społeczność międzynarodową. Jeszcze w tym samym roku pracę rozpoczęła Komisja NATO – Gruzja, której zadaniem jest wsparcie i koordynowanie reform państwa gruzińskiego, jako ścisłego kandydata na członka Sojuszu, a w 2010 r. otwarto w Tbilisi NATO Liaison Office, reprezentujące organizację w Gruzji[2]. Niemal podczas każdej okazji i kolejnych szczytów NATO potwierdzano deklaracje o przyszłym członkostwie Gruzji oraz wyrażano aprobatę wobec postępów czynionych w kontekście współpracy i reform. Badania opublikowane w czerwcu 2020 r. przez National Democratic Institute wskazują, że 74% Gruzinów popiera cel dołączenia ich ojczyzny do struktur NATO[3].
Elementy współpracy
Jednym z najważniejszych elementów kooperacji Tbilisi z NATO jest uczestnictwo w manewrach „Morska Bryza”. Są to organizowane od 1997 r. coroczne ćwiczenia sił Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego i jego sojuszników w basenie Morza Czarnego. Manewry organizowane w 2021 r. na Ukrainie i przy jej wybrzeżu były największymi w swojej historii[4].
Gruzińscy żołnierze w latach 1999-2008 brali udział w misji w Kosowie. Gruzja była ponadto najbardziej zaangażowanym państwem – niebędącym członkiem NATO – w wojskowej akcji International Security Assistance Force (ISAF) oraz misji szkoleniowo-doradczej Resolute Support w Afganistanie, pod względem liczby biorących w nich udział żołnierzy per capita[5]. Uczestniczyła również w programie antyterrorystycznym Active Endeavour w sferze współpracy wywiadowczej na Morzu Śródziemnym, uruchomionym po wydarzeniach z września 2001 r.
Po 2004 r. wspomniane wcześniej zacieśnienie relacji z NATO widoczne było w statystykach makroekonomicznych Gruzji, która zwiększyła swoje wydatki na obronność. Według danych Stockholm International Peace Research Institute w szczytowym momencie, przypadającym na 2007 r., wydatki te stanowiły ponad 9% PKB kraju. Kryzys ekonomiczny oraz wojna z Rosją w 2008 r. zmniejszyły ten wskaźnik, jednak do 2017 r. jego wartość nie spadała poniżej zakładanych 2% PKB[6].
W 2014 r. przyjęty został tzw. Substantial NATO-Georgia Package, umożliwiający utworzenie w kolejnym roku wspólnego centrum szkoleniowego NATO-Georgia Joint Training and Evaluation Centre (JTEC) oraz rozpoczęcie w 2016 r. corocznych wspólnych ćwiczeń[7]. Centrum to ma na celu stworzenie warunków do dalszej, pogłębionej modernizacji, wzmacniania sektora obronnego Gruzji oraz do zwiększenia możliwości interoperacyjnych, ułatwiających wspólne działania z siłami koalicji.
Jednak nawet regularna obecność militarna, czego przykładem są wizyty amerykańskich czy brytyjskich okrętów wojennych w porcie w Batumi[8], a także ich wspólne ćwiczenia z Gruzińską Strażą Przybrzeżną, nie jest zdaniem ekspertów wystarczająca dla zapewnienia bezpieczeństwa Gruzji od strony Morza Czarnego[9].
Obecne wyzwania regionalne
Warto zaznaczyć, iż przełomowym momentem w działaniach Federacji Rosyjskiej wobec Europy Wschodniej była już faktyczna inwazja w głąb Gruzji w 2008 r., a nie – jak często się przyjmuje – operacja przejęcia kontroli nad Półwyspem Krymskim. Po jego aneksji w 2014 r. pole manewru i możliwości projekcji siły militarnej Rosjan w regionie czarnomorskim jeszcze bardziej się zwiększyły. Jak informowały ukraińskie i amerykańskie źródła wojskowe, oprócz koncentracji znaczącej ilości wojsk rosyjskich przy granicy z Ukrainą, pojawiły się też doniesienia o kolejnej blokadzie dostępu do Morza Azowskiego, które łączy się poprzez Cieśninę Kerczeńską z Morzem Czarnym. W 2018 r. miał miejsce incydent przejęcia kontroli przez Rosjan nad trzema okrętami ukraińskiej marynarki wojennej[10]. W przypadku gruzińskim, po wsparciu udzielonym Abchazji i Osetii Południowej, Rosja uzyskała znaczący dostęp do abchaskiego wybrzeża Morza Czarnego, w tym portu w Suchumi. Federacja Rosyjska po wojnie w 2008 r. utrzymywała tam znaczne siły militarne szacowane na ok. 4 000 żołnierzy[11].
Kwestia integralności terytorialnej łączy niejako sprawę gruzińską i ukraińską. Na terytorium obu tych państw znajdują się siły Federacji Rosyjskiej, które wspierają formacje separatystyczne. Zastosowanie przez Rosjan narracji o „prawie do samostanowienia narodów” w przypadku Abchazów i Osetyjczyków, czy też „obrony ludności rosyjskojęzycznej” na Krymie i w Donbasie dały powody do rozbudzenia czujności państw wschodniej flanki NATO i całego sojuszu, do rozpoczęcia zakrojonych badań nad rosyjską kulturą strategiczną, a także wojną hybrydową i dezinformacyjną. Są to dla Gruzinów i Ukraińców pozytywne sygnały, jednak kluczowe będą rozsądne decyzje polityczne, oparte na długookresowej kalkulacji.
Wyrażany przez Moskwę konsekwentny sprzeciw wobec wstąpienia sąsiednich państw do sojuszu jest wyrazem obawy przed rozmieszczeniem na ich terenie systemów rakietowych mogących zagrozić bezpieczeństwu Federacji Rosyjskiej, państwu wciąż prowadzącemu aktywne działania wobec Gruzji. Dołączenie Gruzji do NATO wiązałoby się w pewnym stopniu z nieodwracalną utratą wpływów i możliwości nacisku na Tbilisi. Po 2003 r. i Rewolucji Róż w efekcie działań Micheila Saakaszwilego i jego partii – Zjednoczonego Ruchu Narodowego – nastąpił zdecydowany zwrot w kierunku Zachodu. W głównym dyskursie politycznym oraz wśród społeczeństwa panuje konsensus i wysokie poparcie zarówno dla akcesji do Sojuszu Północnoatlantyckiego, jak i dla integracji z Unią Europejską. Po 2012 r. i przejęciu władzy przez partię Gruzińskie Marzenie kurs ten pozostał niezmieniony. Głęboka polaryzacja społeczno-polityczna w Gruzji stworzyła jednak dogodne warunki do zwiększonej destabilizacji państwa, w której Rosja stara się wykorzystać każdą okazję, by wzmocnić ten proces. W tym kontekście warto przypomnieć wystąpienie deputowanego do rosyjskiej Dumy Państwowej w parlamencie Gruzji podczas Międzyparlamentarnego Zgromadzenia Prawosławnego w 2019 r. Siergiej Gawriłow zajął wtedy miejsce przewodniczącego, co w połączeniu z – oczywistym skądinąd – użyciem języka rosyjskiego w trakcie przemowy dodatkowo rozwścieczyło społeczeństwo gruzińskie. Efektem tego wydarzenia były zamieszki i kolejny wybuch nastrojów antyrosyjskich[12]. W przestrzeni publicznej ponownie pojawiło się wiele wzajemnych oskarżeń o działania na korzyść Rosji ze strony poszczególnych ugrupowań politycznych.
Gruzja koncentrowała się w ostatnich latach na modernizacji systemu obrony powietrznej, co przejawiało się m.in. w podjęciu w 2020 r. współpracy z izraelskim sektorem zbrojeniowym[13]. Obowiązkową lekcją, którą Gruzja powinna wyciągnąć z konfliktów toczonych z Federacją Rosyjską, jest zwrócenie większej uwagi na cyberbezpieczeństwo oraz bezpieczeństwo informacyjne. Niejednokrotnie dochodziło bowiem do ataków na strony internetowe, w tym witryny instytucji publicznych. Jak informuje Brytyjskie Narodowe Centrum Cyberbezpieczeństwa (ang. National Cyber Security Centre, NCSC), za atakami na około 2 000 z nich stoi rosyjski wywiad wojskowy[14].
Obecnie zauważalne jest dążenie Turcji do odgrywania przewodniej roli wobec państw regionu Morza Czarnego aspirujących do członkostwa w NATO. Jej wsparcie przejawia się chociażby poprzez wspólne ćwiczenia wojskowe z Gruzją oraz najważniejszym sojusznikiem Ankary na Kaukazie – Azerbejdżanem. Kolejnym ważnym elementem tej współpracy jest promocja tureckiego przemysłu zbrojeniowego, który bardzo się rozwinął przez ostatnie lata. Przykładem może być zaopatrzenie ukraińskich sił zbrojnych w bezzałogowe drony Bayraktar TB-2, które po raz pierwszy zostały użyte w Donbasie w październiku 2021 r.[15] Należy jednak podkreślić, że użycie dronów spotkało się z krytyką ze strony Niemiec, które – obok Francji – przestrzegają przed działaniami prowadzącymi do eskalacji napięcia w regionie. Wspólne interesy – głównie geoekonomiczne, takie jak gazociąg Nord Stream – powodują, że Niemcy niechętnie patrzą na wszystkie kwestie mogące zadrażniać stosunki z Moskwą. Stanowi to jedną z głównych przyczyn hamujących próby zwiększenia wsparcia NATO i USA dla państw dążących do członkostwa, czyli Gruzji i Ukrainy, oraz członków sojuszu w regionie Morza Czarnego, a zatem Rumunii i Bułgarii. Niemniej jednak, w czasie serii październikowych wizyt w Gruzji, Ukrainie oraz Rumunii sekretarz obrony USA Lloyd Austin podpisał wstępne porozumienie z ministrem obrony Gruzji w sprawie kontynuacji i wzmocnienia współpracy bilateralnej między obydwoma krajami[16].
Podsumowanie
Obszar Morza Czarnego jest bardzo ważny dla Stanów Zjednoczonych i Turcji, a obecnie – w kontekście strategicznych celów NATO – wydaje się być regionem kluczowym również dla Sojuszu Północnoatlantyckiego.
Gruzja, po całej serii udanych inicjatyw i zrealizowanych oczekiwań zachodnich partnerów, oczekuje na finalne zaproszenie do członkostwa w NATO. Jednak w związku z trwale napiętą sytuacją na wschodzie Ukrainy oraz w regionie Morza Czarnego nic nie jest przesądzone.
Na początku grudnia 2021 r. rosyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych wystosowało do NATO i Stanów Zjednoczonych oświadczenie, w myśl którego Moskwa oczekuje wycofania obietnicy przyszłego stałego członkostwa danej w 2008 r. Gruzji oraz Ukrainie. Jak zaznaczył Sergiej Ławrow, „w fundamentalnym interesie bezpieczeństwa europejskiego niezbędne jest wyrzeczenie się decyzji ze szczytu NATO w Bukareszcie w 2008 r., że Ukraina i Gruzja staną się członkami NATO”. Zainteresowane strony, w tym administracja prezydenta USA Joe Bidena, kategorycznie to żądanie odrzuciły. Sekretarz generalny NATO Jens Stoltenberg wskazał, iż „fundamentalną zasadą jest to, że każdy naród ma prawo wybrać swoją własną ścieżkę”[17]. Dobre chęci i słowa muszą się jednak przełożyć na rzeczywiste wsparcie i konkretne decyzje. Od tego zależy wiarygodność Sojuszu, wystawiana w różnych sytuacjach na próbę. Umowa na zakup rosyjskich systemów obrony powietrznej S-400 przez Turcję z 2017 r.[18] czy nieoczekiwanie przyśpieszona amerykańska ewakuacja z Afganistanu pozostawiają rysy na pozytywnym obrazie zdolności taktycznych i siły Paktu.
Zaplanowany na koniec czerwca 2022 r. szczyt NATO w Madrycie, podczas którego prowadzona będzie dyskusja nad programem „NATO 2030”, pokaże, czy istnieje szansa na zdecydowane decyzje i kroki ze strony sojuszników wobec Gruzji i Ukrainy.
Również z punktu widzenia samej istoty istnienia oraz ideałów Sojuszu, niezbędny będzie konsensus Stanów Zjednoczonych oraz pozostałych państw członkowskich w kwestii realnej kontynuacji polityki „otwartych drzwi” i uznanie konieczności zastosowania bezkompromisowego podejścia w kwestii akcesji Gruzji, czy też Ukrainy mimo sprzeciwu Moskwy. Argument, że kontrolowane przez separatystów, a w praktyce przez Rosję, tereny oficjalnie uznawane za gruzińskie, stanowią problem w akcesji Gruzji do NATO wydaje się być nie do końca trafiony, gdyż np. brytyjskie Falklandy (Malwiny), czy też francuska wyspa Reunion, nie są chronione na mocy artykułu 5. Traktatu. Wobec faktu, że Abchazja oraz Region Cchinwali – czyli określana tak przez Tbilisi Osetia Południowa, w której stacjonują siły rosyjskie – nieustannie stanowią zarzewie sporu, padały propozycje, w tym ze strony byłego sekretarza generalnego NATO Andersa F. Rassmussena, wyłączenia okupowanych terenów spod działania powyższego artykułu[19]. Mianowany jesienią 2021 r. nowy specjalny przedstawiciel NATO na Kaukazie i w Azji Centralnej Javier Colomina zaznaczył potrzebę pogłębiania relacji i wsparcia dla Gruzji, jednak stanowczo stwierdził, iż propozycja Rassmussena nie jest realna. Dodał również, iż w Gruzji konieczne jest zażegnanie kryzysu politycznego i wprowadzenie wyczekiwanych reform w systemie sądownictwa[20].
[1] G. Menabde, NATO-Georgia: A Pause in the Integration Process?, Jamestown Foundation, https://jamestown.org/program/nato-georgia-a-pause-in-the-integration-process/ (dostęp: 10.12.2021).
[2] North Atlantic Treaty Organization, Relations with Georgia, https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_38988.htm (dostęp: 10.12.2021).
[3] Agenda.ge, NDI poll: 82% of Georgians support EU, 74%- NATO membership, https://agenda.ge/en/news/2020/146 (dostęp: 10.12.2021).
[4] Defence24, Sea Breeze 2021: największe manewry sojuszników i Ukrainy na Morzu Czarnym, https://defence24.pl/sily-zbrojne/sea-breeze-2021-najwieksze-manewry-sojusznikow-i-ukrainy-na-morzu-czarnym (dostęp: 10.12.2021).
[5] A. Paul, I. Maisuradze, NATO and Georgia 13 years on: So close, yet so far, European Policy Centre, https://www.epc.eu/en/publications/NATO-and-Georgia-13-years-on-So-close-yet-so-far~3f974c (dostęp: 10.12.2021).
[6] Bank Światowy, Military expenditure (% of GDP) – Georgia, https://data.worldbank.org/indicator/MS.MIL.XPND.GD.ZS?locations=GE (dostęp: 10.12.2021).
[7] NATO Joint Force Training Centre, Another milestone in NATO-Georgia cooperation. NATO Joint Force Training Centre and NATO-Georgia Joint Training and Evaluation Centre sign Partnership Agreement, https://www.jftc.nato.int/articles/jftc-jtec-sign-partnership (dostęp: 10.12.2021).
[8] Ambasada Stanów Zjednoczonych w Gruzji, USS Mount Whitney and USS Porter Arrive in Batumi, Georgia, https://ge.usembassy.gov/uss-mount-whitney-and-uss-porter-arrive-in-batumi-georgia/ (dostęp: 10.12.2021).
[9] I. Joja, Georgia and NATO: The case for a 2.0 partnership, Middle East Institute, https://www.mei.edu/publications/georgia-and-nato-case-20-partnership (dostęp: 10.12.2021).
[10] Radio Free Europe/Radio Liberty, Ukraine Says Russia Blocking Most Of Sea Of Azov As Tensions Mount Between Kyiv And Moscow, https://www.rferl.org/a/ukraine-azov-sea-russia-tensions/31604367.html (dostęp: 10.12.2021).
[11] L. Coffey, Russia in the Black Sea, Middle East Institute, https://www.mei.edu/publications/russia-black-sea (dostęp: 10.12.2021).
[12] BBC News, Georgia protests: Thousands storm parliament over Russian MP’s speech, https://www.bbc.com/news/world-europe-48710042 (dostęp: 10.12.2021).
[13] Civil.ge, Georgia Signs Deal with Israeli Company on Air Defense System Modernization, https://civil.ge/archives/367644 (dostęp: 10.12.2021).
[14] BBC, UK says Russia’s GRU behind massive Georgia cyber-attack, https://www.bbc.com/news/technology-51576445 (dostęp: 10.12.2021).
[15] Defence24, Ukraina: Bojowy debiut Bayraktara w Donbasie, https://defence24.pl/sily-zbrojne/ukraina-bojowy-debiut-bayraktara-w-donbasie (dostęp: 10.12.2021).
[16] Radio Free Europe/Radio Liberty, U.S. Defense Chief Inks Cooperation Deal With Georgia On First Leg Of Visit To Black Sea Allies, https://www.rferl.org/a/austin-georgia-us-nato/31515931.html (dostęp: 10.12.2021).
[17] Reuters, Russia urges NATO to break promise to Ukraine as part of security package, https://www.reuters.com/world/europe/russia-demands-rescinding-nato-promise-ukraine-georgia-2021-12-10/ (dostęp: 10.12.2021).
[18] M. Szopa, Turcja: „własny system” zamiast S-400, Defence24, https://defence24.pl/geopolityka/turcja-wlasny-system-zamiast-s-400 (dostęp: 10.12.2021).
[19] A. Paul, I. Maisuradze, NATO and Georgia 13 years on… (dostęp: 10.12.2021).
[20] Civil.ge, NATO Says ‘Clear No’ to Article 5 Excluding Occupied Regions, https://civil.ge/archives/460422 (dostęp: 10.12.2021).
JEŻELI DOCENIASZ NASZĄ PRACĘ, DOŁĄCZ DO GRONA NASZYCH DARCZYŃCÓW!
Z otrzymanych funduszy sfinansujemy powstanie kolejnych publikacji.
Możliwość wsparcia to bezpośrednia wpłata na konto Instytutu Nowej Europy:
95 2530 0008 2090 1053 7214 0001 tytułem: „darowizna na cele statutowe”.
Comments are closed.