Zdani na łaskę i niełaskę prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana – rozważania na temat kondycji praw człowieka w Turcji

Artykuł w skrócie:

Zdani na łaskę i niełaskę prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana – rozważania na temat kondycji praw człowieka w Turcji Pobierz

– Okoliczności śmierci Ebru Timtik – prawniczki kurdyjskiego pochodzenia zajmującej się kwestią praw człowieka – wywołały oburzenie nie tylko w Turcji, ale także w Europie Zachodniej. Należała ona do jednej z wielu grup poddawanych represjom w Republice Turcji.

– Polityka tożsamościowa prowadzona przez prezydenta Recepa Tayyipa Erdoğana wyraźnie polaryzuje społeczeństwo tureckie, co jest widoczne między innymi w przekazie medialnym.

– Do głównych barier w zakresie demokratyzacji i ochrony praw człowieka w Turcji w dalszym ciągu można zaliczyć: nadużywanie przez władze stosowania ustawy antyterrorystycznej z 1991 roku w celu zwalczania oponentów krytycznych wobec rządu, ograniczanie możliwości zgromadzeń i wolności słowa, łamanie praw mniejszości etnicznych, a także naruszanie prawa do rzetelnego procesu sądowego i zasad równouprawnienia płci.

Wstęp

W marcu 2019 roku Ebru Timtik została skazana na 13 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności pod zarzutem związków z nielegalną organizacją znaną także jako Rewolucyjna Partia i Front Wyzwolenia (tur. Devrimci Halk Kurtuluş Partisi-Cephesi, DHKP-C). Organizacja ta, uznana przez władze tureckie za terrorystyczną, była odpowiedzialna między innymi za zabójstwo prokuratora Mehmeta Selim Kiraza w marcu 2015 roku, a także za atak na konsulat generalny Stanów Zjednoczonych w Stambule w sierpniu 2015 roku[1]. Proces Ebru Timtik rozpoczął się w październiku 2019 roku i toczył się aż do momentu jej śmierci. Prawniczka, domagając się prawa do sprawiedliwego procesu, podjęła na początku stycznia 2020 roku decyzję o rozpoczęciu protestu głodowego. Zmarła 27 sierpnia 200 roku w wieku 42 lat, po 238 dniach głodówki w szpitalu w dzielnicy Bakırköy w Stambule[2]. Należała ona do Stowarzyszenia Współczesnych Prawników (tur. Çağdaş Hukukçular Derneği) znanego z krytycznego stanowiska wobec tureckiego rządu[3]. Wraz z grupą 18 pozostałych adwokatów zajmowała się między innymi kwestiami przymusowej relokacji, aktami przemocy ze strony policji oraz przypadkami tortur. Tragiczne okoliczności śmierci Ebru Timtik wywołały poruszenie w środowisku prawniczym. W opinii Alexis Deswaef – przewodniczącego belgijskiej Ligii Praw Człowieka wchodzącej w skład Międzynarodowej Federacji Praw Człowieka, odpowiedzialność za śmierć Ebru Timtik ponoszą tureckie władze, które konsekwentnie odrzucały wezwania do uwolnienia prawniczki, bagatelizując jej stan zdrowia[4].

W wyrazie protestu

Odwołując się do artykułu 6. Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, dotyczącego prawa do rzetelnego procesu sądowego[5], Ebru Timtik do końca pozostała nieugięta[6]. Inną kobietą, która podobnie jak wspomniana wyżej prawniczka zdecydowała się na podjęcie strajku głodowego jest Leyla Güven – działaczka polityczna związana z prokurdyjskim ugrupowaniem politycznym Demokratycznej Partii Ludów (tur. Halkların Demokratik Partisi, HDP), a także Kongresem Demokratycznego Społeczeństwa zrzeszającego prawników oraz aktywistów zajmujących się kwestią praw człowieka. Leyla została aresztowana po tym, jak w krytyczny sposób odnosiła się do tureckiej operacji militarnej „Gałązka Oliwna” w regionie Afrin. Swój strajk rozpoczęła w październiku 2018 roku, domagając się między innymi zakończenia izolacji Abdullaha Öcalana – lidera Partii Pracujących Kurdystanu (tr. Kürdistan İşçi Partisi, PKK) przebywającego od 1999 roku w więzieniu na wyspie İmralı[7]. Działaczka związana z HDP została zwolniona z więzienia w styczniu 2019 roku, po niespełna 3 miesiącach od rozpoczęcia protestu głodowego.

W tureckim więzieniu w dalszym ciągu przebywają Figen Yüksekdağ i Selahattin Demirtaş – założyciele HDP, zatrzymani przez turecką policję 4 listopada 2016 roku na mocy ustawy antyterrorystycznej. Warto zauważyć, że wspomniana ustawa z 1991 roku jest używana przez władze państwowe do zwalczania oponentów. Prokuratorzy posługują się wąską definicją terroryzmu i uzasadniają swoje stanowisko w tej kwestii groźbą naruszenia bezpieczeństwa narodowego. Wspomniany zapis prawny jest używany między innymi przeciwko ludności kurdyjskiej, w szczególności przeciwko sympatykom ugrupowania PKK i osobom powiązanym z ruchem Fetullaha Gülena. Aktywiści związani z ruchami ochrony praw człowieka donoszą, że wiele osób osadzonych i przebywających w więzieniach nie ma bezpośrednich związków z terroryzmem, a działania aparatu państwowego mają na celu osłabienie legalnej prokurdyjskiej opozycji.

Pandemia koronawirusa SARS-CoV-2 nie wpłynęła na złagodzenie podejścia wobec dziennikarzy, aktywistów i polityków opozycji przebywających w tureckich więzieniach. Jednak w kwietniu 2020 roku, na forum Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Turcji (tur. Türkiye Büyük Millet Meclisi) z inicjatywy Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (tur. Adalet ve Kalkınma Partisi, AKP) oraz Partii Nacjonalistycznego Działania (tur. Milliyetçi Hareket Partisi, MHP) deputowani uchwalili ustawę umożliwiającą około 100 000 więźniów opuszczenie zakładów karnych w celu ograniczenia rozprzestrzeniania się wirusa. W odpowiedzi na przyjętą ustawę działacze z Amnesty International zwrócili się do Abdulhamita Güla – ministra sprawiedliwości, o uwolnienie „osób, które nigdy nie powinny trafić do więzienia”. Zaapelowano m.in. o uwolnienie Ahmeta Altana – dziennikarza i pisarza; Selahattin Demirtaşa – wspominanego wcześniej polityka związanego z prokurdyjskim ugrupowaniem HDP; a także Osmana Kavala – działacza na rzecz społeczeństwa obywatelskiego i biznesmena[8]. Apele te nie zostały jednak wzięte pod uwagę, a wspomniane osoby nadal przebywają w zakładach karnych.

Plakat umieszczony w dzielnicy Kadıköy w Stambule, ukazujący wizerunek Selahattina Demirtaşa – współprzewodniczącego partii HDP w latach 2012-2018, obecnie przebywającego w więzieniu. Zdjęcie z prywatnego archiwum autorki, Stambuł 2019.

Wróg numer jeden

Ludzi, którzy poprzez swoje działania ściągnęli na siebie niezadowolenie Recepa Tayyipa Erdoğana, jest znacznie więcej. Sprzymierzeńcem i sojusznikiem w budowaniu silnej Turcji był, obecnie zaliczany do grona największych wrogów prezydenta, charyzmatyczny kaznodzieja Fethullah Gülen, któremu rząd w Ankarze przypisuje odpowiedzialność za wywołanie puczu z 2016 roku. Władze związane z AKP domagają się od Stanów Zjednoczonych ekstradycji F. Gülena, przebywającego od 1999 roku w Pensylwanii, oficjalnie ze względów zdrowotnych. Trudno oprzeć się wrażeniu, że prezydent kreśląc obraz swojego największego wroga, zadbał o to, aby ten został także napiętnowany w sferze publicznej, stąd też w narracji AKP, ruch F. Gülena określany jest jako organizacja terrorystyczna (tur. Fetullahçı Terör Örgütü).

Niepokorni dziennikarze

Do grona nieprzychylnych władzy zostało zaliczonych także wielu dziennikarzy oraz pisarzy, którzy mieli odwagę przeciwstawić się narracji rządu bądź ujawnili informacje ukazujące AKP w niekorzystnym świetle. Aslı Erdoğan została zatrzymana miesiąc po nieudanej próbie puczu w 2016 roku. Pisarka oraz felietonistka, która po kilku miesiącach została zwolniona z aresztu, w gorzkich słowach odniosła się do kwestii wolności mediów w Turcji: „Dziennikarze w Turcji stąpają po kruchym lodzie – od 2006 praktycznie nie ma w Turcji wolnej prasy. Od tamtej pory – niezależnie od tego, co piszę – nie mam kontroli nad tym, co mnie spotka”[9]. W geście solidarności z Aslı Erdoğan oraz z innymi więźniami politycznymi przebywającymi w tureckich więzieniach 10 września 2016 r., na Rynku Głównym w Krakowie odbyła się manifestacja poparcia dla pisarki, która wielokrotnie zwracała opinii publicznej uwagę na liczne nadużycia armii tureckiej w położonej w południowo-wschodniej Turcji miejscowości Cize. Demonstranci pogrążeni w milczeniu wznosili transparenty z hasłami „Uwolnić więźniów politycznych”. Jak wynika z danych zaprezentowanych na stronie internetowej amerykańskiej organizacji CPJ (ang. Committee to Protect Journalists, pl: Komitet Ochrony Dziennikarzy) w 2016 roku, kiedy w Turcji miała miejsce nieudana próba zamachu stanu w więzieniach przebywało 86 dziennikarzy, w 2019 roku liczba ta zmniejszyła się do 47 osób[10].

Podobnie jak Aslı Erdoğan, represjom ze strony aparatu państwowego został poddany Can Dündar. Redaktor naczelny tureckiej gazety „Cumhuriyet” został aresztowany 26 października 2015 r., po tym jak opublikował kontrowersyjny artykuł, w którym opisał zjawisko przemytu broni dostarczanej do syryjskich bojowników przez turecki wywiad. Dziennikarzowi przedstawiono zarzut ujawnienia tajemnic państwowych. Can Dündar obecnie przebywa w Niemczech i kontynuuję swoją działalność prowadząc portal o nazwie Özgürüz (pl: Jesteśmy wolni). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że od wydarzeń z 15 lipca 2016 roku liczba wniosków o azyl w Niemczech składanych przez obywateli Turcji wyraźnie wzrosła. Jest to bezpośrednie następstwo zintensyfikowanych represji ze strony rządu tureckiego. Z państwa, które za sprawą raportów Amnesty International zyskało niepochlebną etykietę „największego na świecie więzienia dziennikarzy na świecie” do Republiki Federalnej Niemiec wyjeżdża elita intelektualna kraju, w tym dziennikarze, pisarze i dyplomaci. Pomiędzy 2013 a 2015 rokiem liczba wniosków składanych przez Turków o azyl w RFN wyniosła blisko tysiąc osiemset natomiast w 2019 roku odnotowano istotny wzrost i liczba ta wyniosła ponad jedenaście tysięcy[11].

Wzmożona kontrola

Przyglądając się danym opublikowanym przez Freedom House w corocznym raporcie „Freedom in the World” można odnieść wrażenie, że deklarowane przez turecką elitę rządzącą przywiązanie do wartości demokratycznych pozostaje w znacznej mierze obecne jedynie w sferze deklaratywnej. W rankingu z 2020 roku Turcja została sklasyfikowana jako państwo, które jest pozbawione wolności – „not free”[12]. Ocena przedstawiona w raporcie odnosi się przede wszystkim do wydarzeń z 2019 roku, jednakże warto także zwrócić uwagę na szerszy kontekst oraz wydarzenia z poprzednich lat. Tłem przebiegu kampanii referendalnej z 16 kwietnia 2017 roku, w której to opinii publicznej poddano pod głosowanie możliwość zmiany ustrojowej i przejścia od systemu parlamentarno-gabinetowego na rzecz wprowadzenia systemu prezydenckiego, były stan wyjątkowy – wprowadzony po próbie zamachu stanu z lipca 2016 roku – i kontrola państwa nad sektorem medialnym. Podobnie sytuacja kształtowała się w trakcie przebiegu czerwcowych wyborów parlamentarnych i prezydenckich w Turcji z 2018 roku. Warunki konkurencji w mediach ze względu na stan wyjątkowy oraz fakt, że państwo kontroluje blisko dziewięćdziesiąt procent sektora medialnego, były wówczas bardzo trudne. Jeden z kandydatów reprezentujących prokurdyjskie ugrupowanie Demokratycznej Partii Ludów Selahattin Demirtaş, kandydował przebywając w więzieniu. Te dwa czynniki spowodowały, że w kwietniu 2017 roku przeciwnicy systemu prezydenckiego a także kandydaci ubiegający się o urząd prezydenta w czerwcu 2018 roku nie mieli równych szans na zaprezentowanie swoich postulatów, co w sposób negatywny wpłynęło na pluralizm światopoglądowy, istotny dla procesów demokratyzacji. Ubiegły rok w Turcji także był pełen licznych niepokojących działań, między innymi mających na celu osłabienie wpływów legalnej opozycji, o czym przekonała się Canan Kaftancıoğlu. Działaczka polityczna, która przyczyniła się do sukcesu opozycyjnej Republikańskiej Partii Ludowej (tr. Cumhuriyet Halk Partisi, CHP) i Ekrema İmamoğlu w powtórzonych wyborach samorządowych z 23 czerwca 2019 roku w Stambule, została oskarżona o rozpowszechnianie terrorystycznej propagandy i obrażanie instytucji publicznych w tym głowy państwa[13].

Kobieca natura widziana z męskiej perspektywy

Biorąc pod uwagę dane statystyczne zaprezentowane w raporcie Global Gender Gap Report z 2020 roku, kobiety w Turcji również nie mają powodów do zadowolenia. Według statystyk pochodzących z wymienionego dokumentu przygotowywanego przez Światowe Forum Ekonomiczne, Turcja znajduje się na 130 miejscu wśród 149 uwzględnionych państw (w 2006 roku zajmowała 105 miejsce w rankingu)[14]. Informacje te korespondują z jedną z wypowiedzi R.T. Erdoğana, wygłoszoną na zjeździe poświęconym prawom kobiet w 2014 roku. Polityk obwieścił opinii publicznej, że kobiety i mężczyźni nie mogą być traktowani równo „ponieważ to jest przeciwko prawom natury”[15]. Swoje stanowisko w tej kwestii uzasadnił biologicznymi różnicami, które występują pomiędzy płciami, podkreślając „delikatną naturę” kobiet[16]. Kolejna kontrowersyjna wypowiedź prezydenta miała miejsce w czasie przemówienia w czerwcu 2016 roku, podczas otwarcia nowej siedziby Stowarzyszenia Tureckich Kobiet (tur. Kadın ve Demokrasi Derneği,KADEM). Prezydent R.T. Erdoğan nie ukrywał swoich konserwatywnych poglądów na temat roli kobiety w społeczeństwie. Według rekomendacji polityka gloryfikującego macierzyństwo, kobieta powinna urodzić minimum troje dzieci, ponieważ jak podkreślił, życie kobiety odrzucającej macierzyństwo jest „niekompletne”[17].

Głos kobiet

Tureckie feministki nie szczędzą słów krytyki wobec elit politycznych AKP i potrafią okazywać swoje niezadowolenie, czemu dały wyraz niejednokrotnie, między innymi podczas Międzynarodowego Dnia Kobiet 8 marca 2019 roku[18]. Wówczas policja użyła gazu pieprzowego wobec demonstrantek zgromadzonych na placu Taksim w Stambule. W grudniu 2019 roku wobec 25 kobiet, które uczestniczyły w manifestacji, podczas której wykonywano feministyczny protest song „Las Tesis” mający na celu zwrócić uwagę na problem przemocy wobec kobiet, policja wszczęła śledztwo[19]. Wbrew oczekiwaniom głowy państwa, nie wszystkie mieszkanki Turcji są zadowolone z tego, że R.T. Erdoğan otwarcie mówi im jak powinno wyglądać ich życie, niektóre z nich prezentują zgoła odmienne stanowisko. Polityczka o kurdyjskich korzeniach Sebahat Tuncel we wrześniu tego roku została skazana na karę jedenastu miesięcy więzienia za słowa wypowiedziane w 2016 roku, kiedy to określiła prezydenta R.T. Erdoğana „wrogiem kobiet i Kurdów”. W tym miejscu należy zauważyć, że turecki kodeks karny kryminalizuje obrażanie głowy państwa, za czyn ten grozi kara do czterech lat pozbawienia wolności. Tym samym Sebahat Tuncel – była współprzewodnicząca Demokratycznej Partii Regionów (DBP – powiązana z prokurdyjskim ugrupowaniem HDP) , dołączyła do grona tysięcy osób, skazanych na karę więzienia za obrazę prezydenta Turcji[20]. Liczba osób poddanych śledztwu w sprawie wygłoszenia zniewagi pod adresem R.T. Erdoğana w 2019 roku wyniosła ponad dwadzieścia sześć tysięcy [21].

Zachód w perspektywie Ankary

W tym miejscu warto zadać pytanie, gdzie w całej tej sytuacji podziewa się Zachód? Według tureckich przywódców politycznych, państwa europejskie powinny uderzyć się w pierś. Nie tylko w Niemczech, ale także między innymi we Francji oraz w Holandii[22], rozwija swoją działalność kurdyjskie ugrupowanie PKK – uznawane przez decydentów politycznych w Ankarze za jawne zagrożenie dla integralności terytorialnej państwa tureckiego, to tam także działają niepokorni satyrycy, tacy jak między innymi Jan Böhmermann, który w marcu 2016 w niepochlebny sposób scharakteryzował prezydenta Turcji, przyczyniając się do wzrostu napięcia na linii Ankara-Berlin. Polityka tożsamościowa prowadzona przez prezydenta R.T. Erdoğana wyraźnie polaryzuje społeczeństwo tureckie, co jest dobrze widoczne w przekazie medialnym oraz w prasie. Dzienniki podążające za retoryką administracji rządowej przedstawiają Niemcy jako państwo sprzyjające terrorystom, a Niemców jako popierających wrogów Turcji[23]. Nie należy zapominać także o Stanach Zjednoczonych – w Pensylwanii w dalszym ciągu przebywa domniemany sprawca puczu z 2016 roku – Fethullah Gülen. Ponadto władze tureckie w dalszym ciągu nie mogą wybaczyć USA, że za czasów administracji Baracka Obamy udzielały one wsparcia dla Ludowych Jednostek Samoobrony (YPG) – postrzeganych przez administrację w Ankarze za przedłużenie Partii Pracujących Kurdystanu – w Syrii.

Wnioski i refleksje

Okoliczności śmierci Ebru Timtik sprawiły, że do dyskusji na nowo powróciła kwestia kondycji praw człowieka w Turcji. Powyższe rozważania dotyczące wybranych obszarów życia społeczno-politycznego pozwalają na sformułowanie hipotezy, że do głównych barier w zakresie demokratyzacji i ochrony praw człowieka w Turcji można zaliczyć nadużywanie przez władze stosowania ustawy antyterrorystycznej z 1991 roku w celu zwalczania oponentów krytycznych wobec rządu, ograniczanie możliwości zgromadzeń i wolności słowa, łamanie praw mniejszości etnicznych, a także naruszanie prawa do rzetelnego procesu sądowego i zasad równouprawnienia płci. Biorąc pod uwagę charakter funkcjonowania obecnego modelu politycznego opartego w głównej mierze na dominacji jednostki, a także zaangażowanie Turcji w Syrii i ochłodzenie relacji na linii Ankara-Bruksela, trudno w najbliższym czasie spodziewać się gwałtownej poprawy w zakresie demokratyzacji i poszanowania wolności jednostek w Turcji.

*Artykuł powstał na kanwie lektury książki: A. Szymańskiego „Między islamem a kemalizmem. Problem demokracji w Turcji”, Warszawa 2008, a także w odwołaniu do pracy magisterskiej autorki „Problematyka ochrony praw człowieka w relacjach UE-Turcja pod rządami AKP w latach 2002-2016”.

Pozostałe źródła:

Almanya’dan PKK itirafı! Destek üzerine destek veriyorlar,https://www.ahaber.com.tr/dunya/2020/07/11/almanyadan-pkk-itirafi-destek-uzerine-destek-veriyorlar, dostęp: 30.10.2020.

Amnesty International, Turkey 2019,https://www.amnesty.org/en/countries/europe-and-central-asia/turkey/report-turkey/#_ednref8, dostęp: 30.10.2020.

Amnesty International, Uwolnijmy osoby niesprawiedliwie więzione i zagrożone Covid-19, https://amnesty.org.pl/akcje/turcja-uwolnijmy-osoby-niesprawiedliwie-wiezione-i-zagrozone-covid-19/, dostęp: 30.10.2020.

Bar Human Rights Committee of England & Wales, Statement regarding Ebru Timtik and Aytaç Ünsal – Turkish lawyers on hunger strike, https://www.barhumanrights.org.uk/turkey-statement-regarding-ebru-timtik-and-aytac-unsal-turkish-lawyers-on-hunger-strike/, dostęp: 30.10.2020.

Bayraklı Enes., Hasan Basri Yalçın, Murat Yeşiltaş, Avrupa’da PKK, [w:]Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı, Enes Bayraklı, Hasan Basri Yalçın, Murat Yeşiltaş,Avrupa’da PKK Yapılması, Stambuł 2019.

Borkowska M., Asli Erdogan: Całe życie słyszę – „Wierzysz, że jesteś pisarką, a jesteś wariatką!”, http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,53662,19553286,czuje-sie-bardziej-bezdomna-niz-wiekszosc-osob-ktore-znam.html, dostęp: 22.08.16.

Committee to Protect Journalists, Turkey, https://cpj.org/europe/turkey/, dostęp: 30.10.2020.

Freedom House, Turkey,https://freedomhouse.org/country/turkey/freedom-world/2020, dostęp: 30.10.2020.

International Federation for human rights,Turkey: Authorities are responsible for Ebru Timtik’s death in custody, https://www.fidh.org/en/issues/human-rights-defenders/turkey-authorities-are-responsible-for-ebru-timtik-s-death-in-custody, dostęp: 30.10.2020.

İnsan Hakları Derneği, Türkiye Hapishanelerinde Devam Eden Açlık Grevleri Tespit ve Değerlendirme Raporu, https://www.ihd.org.tr/turkiye-hapishanelerinde-devam-eden-aclik-grevleri-tespit-ve-degerlendirme-raporu-2/, dostęp: 30.10.2020.

Jailed Kurdish politician handed another year for insulting Turkey’s Erdogan,

https://www.reuters.com/article/us-turkey-erdogan-kurds/jailed-kurdish-politician-handed-another-year-for-insulting-turkeys-erdogan-idUSKCN26D17B?fbclid=IwAR3vN0J-, dostęp: 30.10.2020.

Kadınlar Günü yürüyüşüne polis biber gazı ve plastik mermiyle müdahale etti,https://tr.euronews.com/2019/03/08/istanbul-da-binlerce-kad-n-8-mart-feminist-gece-yuruyusu-icin-bir-arada, dostęp: 30.10.2020.

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Rzym.1950.11.04, Artykuł 6 Prawo do rzetelnego procesu sądowego,https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/konwencja-o-ochronie-praw-czlowieka-i-podstawowych-wolnosci-rzym-1950-16795332/art-6, dostęp: 30.10.2020.

Krzysztoszek A., Zmarła Ebru Timtik, kurdyjska aktywistka na rzecz praw człowieka. Po 238 dniach strajku głodowego, https://www.euractiv.pl/section/polityka-zagraniczna-ue/news/zmarla-ebru-timtik-kurdyjska-aktywistka-na-rzecz-praw-czlowieka-po-238-dni-strajku-glodowego/, dostęp: 30.10.2020

Recep Tayyip Erdoğan: ‘women not equal to men’, https://www.theguardian.com/world/2014/nov/24/turkeys-president-recep-tayyip-erdogan-women-not-equal-men, dostęp: 30.10.2020.

Spancerska A., Turcja: Szefowa opozycji skazana – „odwet” za zwycięstwo w Stambule?, http://obserwatormiedzynarodowy.pl/2019/10/02/turcja-szefowa-opozycji-skazana-odwet-za-zwyciestwo-w-stambule-spancerska/, dostęp: 30.10.2020.

Turkish lawyer Ebru Timtik dies on hunger strike after 238 days,https://english.alarabiya.net/en/News/middle-east/2020/08/28/Turkish-lawyer-Ebru-Timtik-dies-on-hunger-strike-after-238-days, dostęp: 30.10.2020.

Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı,http://www.mfa.gov.tr/dhkp-c.tr.mfa, dostęp:30.10.2020.

World Economic Forum, Global Gender Gap Report 2020, http://www3.weforum.org/docs/WEF_GGGR_2020.pdf, dostęp: 30.10.2020.

47.4 percent of Turkish asylum seekers granted protection in Germany in 2019, https://www.duvarenglish.com/human-rights/2020/01/11/47-4-percent-of-turkish-asylum-seekers-granted-protection-in-germany-in-2019/, dostęp: 30.10.2020.

[1] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı,DHKP-C, http://www.mfa.gov.tr/dhkp-c.tr.mfa, dostęp: 13.10.2020.

[2] Al Arabiaya, Turkish lawyer Ebru Timtik dies on hunger strike after 238 days,https://english.alarabiya.net/en/News/middle-east/2020/08/28/Turkish-lawyer-Ebru-Timtik-dies-on-hunger-strike-after-238-days, dostęp:13.10.2020.

[3] A. Krzysztoszek, Zmarła Ebru Timtik, kurdyjska aktywistka na rzecz praw człowieka. Po 238 dniach strajku głodowego,https://www.euractiv.pl/section/polityka-zagraniczna-ue/news/zmarla-ebru-timtik-kurdyjska-aktywistka-na-rzecz-praw-czlowieka-po-238-dni-strajku-glodowego/

[4] Turkey: Authorities are responsible for Ebru Timtik’s death in custody,https://www.fidh.org/en/issues/human-rights-defenders/turkey-authorities-are-responsible-for-ebru-timtik-s-death-in-custody, dostęp: 13.10.2020.

[5] Art. 6. – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Rzym.1950.11.04,https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/konwencja-o-ochronie-praw-czlowieka-i-podstawowych-wolnosci-rzym-1950-16795332/art-6, dostęp: 13.10.2020.

[6] Bar Human Rights Committee of England and Wales,Bar Statement regarding Ebru Timtik and Aytaç Ünsal – Turkish lawyers on hunger strike,https://www.barhumanrights.org.uk/turkey-statement-regarding-ebru-timtik-and-aytac-unsal-turkish-lawyers-on-hunger-strike/, dostęp:13.10.2020.

[7] İnsan Hakları Derneği,Türkiye Hapishanelerinde Devam Eden Açlık Grevleri Tespit ve Değerlendirme Raporu,https://www.ihd.org.tr/turkiye-hapishanelerinde-devam-eden-aclik-grevleri-tespit-ve-degerlendirme-raporu-2/, dostęp:13.10.2020.

[8] Amnesty International, Uwolnijmy osoby niesprawiedliwie więzione i zagrożone Covid-19,https://amnesty.org.pl/akcje/turcja-uwolnijmy-osoby-niesprawiedliwie-wiezione-i-zagrozone-covid-19/, dostęp: 13.10.2020.

[9] M. Borkowska., Asli Erdogan: Całe życie słyszę – „Wierzysz, że jesteś pisarką, a jesteś wariatką!”, http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,53662,19553286,czuje-sie-bardziej-bezdomna-niz-wiekszosc-osob-ktore-znam.html, dostęp: 22.08.16.

[10] Committee to Protect Journalists, Turkey, https://cpj.org/europe/turkey/, dostęp: 13.10.2020.

[11] 47.4 percent of Turkish asylum seekers granted protection in Germany in 2019,https://www.duvarenglish.com/human-rights/2020/01/11/47-4-percent-of-turkish-asylum-seekers-granted-protection-in-germany-in-2019/,dostęp: 13.10.2020.

[12] Freedom House, Turkey, https://freedomhouse.org/country/turkey/freedom-world/2020, dostęp: 13.10.2020.

[13] A.Spancerska, Turcja: Szefowa opozycji skazana – „odwet” za zwycięstwo w Stambule?,http://obserwatormiedzynarodowy.pl/2019/10/02/turcja-szefowa-opozycji-skazana-odwet-za-zwyciestwo-w-stambule-spancerska/,dostęp:13.10.2020.

[14] World Economic Forum, Global Gender Gap Report 2020, http://www3.weforum.org/docs/WEF_GGGR_2020.pdf,s.342,dostęp:13.10.2020.

[15] Recep Tayyip Erdoğan: ‘women not equal to men’, https://www.theguardian.com/world/2014/nov/24/turkeys-president-recep-tayyip-erdogan-women-not-equal-men, dostęp: 06.03.17.

[16] Recep Tayyip Erdoğan: op.cit., dostęp:13.10.2020.

[17] Ibidem., dostęp: 13.10.2020.

[18] Kadınlar Günü yürüyüşüne polis biber gazı ve plastik mermiyle müdahale etti, https://tr.euronews.com/2019/03/08/istanbul-da-binlerce-kad-n-8-mart-feminist-gece-yuruyusu-icin-bir-arada, dostęp: 13.10.2020.

[19] Amnesty International, Turkey 2019, https://www.amnesty.org/en/countries/europe-and-central-asia/turkey/report-turkey/#_ednref8, dostęp: 13.10.2020.

[20] Reuters, Jailed Kurdish politician handed another year for insulting Turkey’s Erdogan, https://www.reuters.com/article/us-turkey-erdogan-kurds/jailed-kurdish-politician-handed-another-year-for-insulting-turkeys-erdogan-idUSKCN26D17B?fbclid=IwAR3vN0J-, dostęp:13.10.2020.

[21] Reuters, Jailed Kurdish politician…op.cit., dostęp:13.10.2020.

[22] Enes Bayraklı., Hasan Basri Yalçın., Murat Yeşiltaş., Avrupa’da PKK, [w:]Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı, Enes Bayraklı, Hasan Basri Yalçın, Murat Yeşiltaş,Avrupa’da PKK Yapılması, Stambuł 2019, s. 5-37.

[23] Almanya’dan PKK itirafı! Destek üzerine destek veriyorlar, https://www.ahaber.com.tr/dunya/2020/07/11/almanyadan-pkk-itirafi-destek-uzerine-destek-veriyorlar, dostęp: 13.10.2020.