Od początku XXI wieku w środowisku badaczy stosunków międzynarodowych trwa intensywna debata na temat erozji obecnego porządku, spowodowanej wzrostem nowych potęg, w tym przede wszystkim Chin. Dotychczasowy (a może już przeszły?) hegemon z niepokojem patrzy na te zmiany. Jednak by zmienić obecny układ sił, niezbędna oprócz silnej gospodarki jest długodystansowa strategia i nowoczesna armia. Wątki te zostały poruszone w 51-stronnicowej Białej Księdze Bezpieczeństwa Chin zatytułowanej: ,,China’s National Defense in the New Era (Obrona Narodowa Chin w Nowej Erze)” opublikowanej 24 lipca 2019 roku przez Radę Państwa ChRL[1]. Tytuł nawiązuje do ustaleń XIX zjazdu KPCh z 2017 r. gdzie wówczas przyjęto hasło „nowej ery” jako symbol drugiej kadencji Xi Jinpinga[2]. Poprzednia Biała Księga została opublikowana w 2015 r. pod tytułem „Chińska strategia wojskowa”. Jeszcze wcześniejsze ukazywały się co dwa lata[3]. Dlatego tym bardziej warto przeanalizować treści zawarte w nowym dokumencie, po czteroletniej przerwie, w której tak wiele się działo[4].
O czym mowa w Białej Księdze?
Główną cechą białej księgi jest przedstawienie pacyfizmu ChRL. Już na samym wstępie dokumentu podkreślone jest, że silne wojsko i obrona narodowa powstaje z myślą o pomocy społeczności międzynarodowej.
Pierwszy rozdział przedstawia punkt widzenia Pekinu na sytuację międzynarodową. Ich zdaniem, międzynarodowy system bezpieczeństwa i porządek światowy jest podważany przez rosnący hegemonizm, politykę władzy, unilateralizm oraz ciągłe regionalne konflikty i wojny. Powyższe zarzuty, bezsprzecznie kierowane są do USA. Kolejny akapit, również traktuje o tym państwie, przedstawiając Stany jako prowokatora, wciąż zwiększającego wydatki na armię. Kontynuując, stwierdzono, że NATO rozszerzało się o kolejne państwa, przyspieszając rozmieszczenie wojsk w Europie Środkowej i Wschodniej i przeprowadzało częste ćwiczenia wojskowe. Tym samym stwierdzono w sposób pośredni, że proces podnoszenia zdolności nuklearnych przez Rosję ma uzasadnienie, gdyż jest konieczny dla zabezpieczenia jej interesów i strategicznej przestrzeni. Świadczy to wyraźnie o próbie obrony działań podejmowanych przez Moskwę, co warto mieć na uwadze z naszej polskiej perspektywy. Zauważono także przyspieszenie integracji w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony w ramach UE, zmierzającej do zwiększenia niezależności w tej sferze.
Dopiero w następnym akapicie przedstawiono ogólne problemy globalne i regionalne. Wśród nich wymieniono: kontrolę zbrojeń, proliferację broni atomowej, ekstremizm i terroryzm, bezpieczeństwo cybernetyczne, biologiczne, piractwo, irański program nuklearny oraz sprawę Syrii. Według Chin, problemy te nie mogą być rozwiązywane w pojedynkę.
Przedstawiono relacje Chin z państwami regionu w sferze bezpieczeństwa jako stabilne i oparte na dialogu. Pozytywną rolę mają odgrywać spotkania: Chiny-ASEAN, ASEAN+, ministrów obrony oraz te organizowane w ramach Szanghajskiej Organizacji Współpracy. Według autorów sytuacja na Morzu Południowochińskim jest ,,zasadniczo stabilna i poprawia się”. Jak można się domyśleć, zdaniem ChRL, USA wraz ze swoimi sojusznikami (Koreą Południową, Japonią i Australią) naruszają regionalną równowagę.
Wśród zagrożeń wewnętrznych zagrażających stabilności społecznej wymieniono separatyzmy na czele z Tajwanem, Turkiestanem Wschodnim oraz Tybetem. Ruchy te są zdaniem autorów wspierane przez „zewnętrzne siły” dążące do osłabienia Chin. W katalogu zagrożeń dla bezpieczeństwa ChRL znalazły się także: spory o rafy i wyspy, naruszenie przestrzeni powietrznej i morskiej, terroryzm, piractwo, klęski żywiołowe, epidemie oraz zagrożenia dla przestrzeni komicznej i cyberbezpieczeństwa.
Na koniec pierwszego rozdziału zasygnalizowano dynamicznie rosnące znaczenie nowych technologii dla celów wojskowych. Należą do nich m. in. sztuczna inteligencja, big data, chmury obliczeniowe i internet rzeczy. Potwierdzono wielki postęp w sprawach wojskowych (RMA) o chińskiej charakterystyce, zaznaczając przy tym, że Chiny pozostają wciąż w tyle za czołowymi siłami zbrojnymi na świecie, co stanowi kolejne wyzwanie.
Za sprawą ostatniego akapitu, raport płynnie przechodzi do drugiego rozdziału – Defensywna polityka obrony narodowej Chin w nowej erze. Wymieniono tu kilkanaście celów, które należy osiągnąć. Pierwszy dotyczy wysp ma Morzu Południowochińskim i Diaoyu (nam bardziej znanych jako Senkaku), które uznano za niezbywalne dla terytorium Chin, sankcjonując tym samym rozmieszczanie tam środków obrony. Zarazem podkreślono, że Chiny pozostają pozytywnie ustosunkowane do zasady wolności żeglugi. Jako drugi wymieniono Tajwan. Osiągnięcie pełnego zjednoczenia kraju leży w podstawowym interesie narodu chińskiego. Zaznaczono twardo, że ,,Chiny muszą być i zostaną ponownie połączone”, a w przypadku secesji zastrzegają sobie ,,możliwość podjęcia wszelkich niezbędnych środków” i ,,za wszelką cenę ochronią jedność narodową”. Autorzy domniemają, że siły separatystyczne są zachęcane przez siły zewnętrze, o czym czytaliśmy już w pierwszym rozdziale. Powtórzono tę informację także, kilka akapitów później w podrozdziale o ochronie suwerenności kraju. Dobitnie pokazuje to znaczenie Tajwanu w polityce zagranicznej Chin.
Kolejny podrozdział ma na celu przedstawienie roli jaką w tych planach ma odegrać Państwo Środka. Przekaz pozostaje zorientowany na odbiorcę międzynarodowego i służyć ma budowaniu wizerunku Chin jako odpowiedzialnego partnera. Chiny nie dążą do hegemonii, ekspansji i zwiększenia stref wpływów. Naród chiński, ponosząc tragiczne straty we wcześniejszych wojnach, zrozumiał, że pokój jest nadrzędną wartością. Autorzy wskazują, że od ustanowienia ChRL w 1949 roku, państwo to przez 70 lat nie rozpoczęło żadnej wojny, zredukowało armię o 4 miliony oraz osiągnęło status drugiej gospodarki światowej bez grabieży kolonializmu i terytorialnej ekspansji. Liczą, że inne państwa wybiorą także drogę pokoju i współpracy, nie narzucając innym własnej woli.
Strategia obrony ma opierać się na samoobronie – ,,nie będziemy atakować, dopóki nie zostaniemy zaatakowani, ale z pewnością będziemy kontratakować, jeśli zostaniemy zaatakowani”. W dokumencie znalazło się stwierdzenie, że: ,,obrona narodowa jest obowiązkiem wszystkich Chińczyków”, ale można domniemywać, że słowa te odnoszą się do ideologicznego wsparcia wojska, a nie do masowego poboru do armii. Dokument zapewnia, że ChRL jako pierwsza nie użyje broni jądrowej, ani nie wykorzysta jej wobec państwa, nie posiadającego takowej. Jest to potwierdzenie polityki prowadzonej w tym obszarze od 1964 roku[5]. Pekin opowiada się za ostatecznym i całkowitym zakazem oraz zniszczeniem broni jądrowej, zapewniając, że posiadany przez Chiny arsenał utrzymywany jest na minimalnym poziomie, niezbędnym dla zapewnienie bezpieczeństwa narodowego. Mimo tych deklaracji, zdolności jądrowe są opisane jako kamień węgielny, dla ochrony suwerenności i bezpieczeństwa narodowego. Obecnie według danych SIPRI, Chiny posiadają 290 głowic nuklearnych[6].
Kwintesencję pokojowego przekazu Białej Księgi zawarto w tym oto fragmencie: ,, Marzenie narodu chińskiego jest ściśle związane z marzeniami ludzi na całym świecie. Pokój, stabilność i dobrobyt w Chinach stanowią szanse i korzyści dla reszty świata. Silna armia Chin jest zdecydowaną siłą na rzecz pokoju na świecie, stabilności i budowy wspólnoty ze wspólną przyszłością dla ludzkości”. Dalej potwierdzono stanowisko, mówiące o siłach zbrojnych Chin podejmujących współpracę dwustronną i wielostronną oraz wypełniających swoje obwiązki w ramach operacji międzynarodowych, na rzecz trwałego bezpieczeństwa.
Rozdział czwarty opisuje reformę armii Chin, która polegać ma na scentralizowaniu i ujednoliceniu dowództwa, oraz demontażu wcześniej istniejących departamentów. Wojsko ma stawiać na: innowacje, nowoczesny systemu logistyczny, nowe technologie i modernizację uzbrojenia. Celem reformy jest unowocześnienie i wyspecjalizowanie wojska zdolnego do walki i wygrywania wojen m.in. w sferze informacyjnej. Warto zauważyć tutaj podobieństwo do strategii rosyjskiej. ChALW (Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza) ma przejść z modelu ilościowego do jakościowego. Wskazane zostało, że dotychczas zmniejszono liczebność wojsk o 300 tysięcy, do poziomu dwóch milionów, oraz udoskonalono ich system mobilizacji. Reformy i redukcje objęły także wojskowe jednostki naukowe i badawcze. Zmiany dotykają również prawodawstwo związanego z wojskiem. Co więcej, zawieszono płatne usługi (ponad 100 tysięcy) świadczone przez siły zbrojne, co mogło być spowodowane próbą profesjonalizacji armii oraz ograniczenia zjawiska korupcji wśród elit wojskowych, na co także wskazano w tym rozdziale.
Co ważne w kontekście prób „wypchnięcia” floty USA z Pacyfiku, chińska marynarka ma przyspieszyć przejście z obrony mórz przyległych do prowadzenia misji ochronnych na dalekich morzach. Reformy mają też prowadzić do poprawy zdolności w zakresie: odstraszania, kontrataku, operacji manewrowych, kompleksowej obrony i zintegrowanego wsparcia.
Siły Powietrzne Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej (PLAAF) i jej plany też należą do ambitnych. Wśród nich wymieniono: integrację zdolności powietrznych i kosmicznych, koordynację operacji ofensywnych i obronnych, poprawę zdolności wczesnego ostrzegania, operacji desantowych, obrony powietrznej i przeciwrakietowej.
Warto również wymienić Siły Wsparcia Strategicznego (PLASSF), które są nową jednostką powstałą, pod rządami Xi Jinpinga w 2015 roku. Potwierdzają one dążenia do modernizacji armii. Ich zadaniem ma być działanie w przestrzeni kosmicznej, cyberbezpieczeństwa i wojnie elektronicznej, ale można też przypuszczać, że będą też one brały udział w wojnie informacyjnej[7].
W rozdziale znalazły się także cele, które stoją przed kolejnymi jednostkami – Siły Rakietowe (PLARF), Wspólne Siły Wsparcia Logistycznego (PLAJLSF), Ludowa Policja Zbrojna (PAPP).
Wiele mówiący jest ostatni akapit rozdziału czwartego. Przypomina on o powstaniu Ministerstwa ds. Weteranów ChRL i wsparciu dla rodzin wojskowych. Przedstawia żołnierzy w pozytywnym świetle, jako szanowaną grupę społeczną. Można przypuszczać, że jest to zachęta kierowana do młodych Chińczyków, którzy nie powinni obawiać się wstępowania do armii. Armia nowego wieku wymaga wykształconych rekrutów, a ci częściej wybierają pracę w sektorze prywatnym, który zapewnia lepsze zarobki i większy prestiż. To problem, przed którym stoi Pekin oraz i inne wiodące armie świata.
Piąty rozdział nosi tytuł ,,Rozsądne i odpowiednie wydatki na obronę”. Rozdział można podzielić na trzy części. Pierwszą i trzecią skierowaną do odbiorców spoza Chin oraz drugą, kierowaną do mieszkańców Państwa Środka. W pierwszej, wyraźnie twórcy raportu próbowali przedstawić spadek wydatków na armię liczony jako procent PKB. W 1979 roku wynosiły one 5,43%, a w 2017 roku już 1,26%. W kolejnej części podkreślono, że wydatki uległy wyraźnemu zwiększeniu wraz z dynamicznym rozwojem gospodarczym Chin. Przedstawiono także, że od 2012 r., czyli daty przejęcia władzy przez Xi Jinpinga, wydatki na obronność wzrosły blisko dwukrotnie, co niewątpliwie stanowi znaczącą zmianę ilościową. W trzeciej części porównano wydatki wojskowe Chin z wydatkami innych państw. Podano dane bazujące na wydatkach procentowych PKB, które przedstawiają Chiny jako średniaka wśród mocarstw. W rzeczywistości, biorąc pod uwagę budżet kwotowo, są one drugim państwem pod względem wydatków na zbrojenia (około 250 miliardów dolarów w 2018 roku, co stanowi 14% wydatków na całym globie)[8]. Warto dodać, że Chiny zgłaszają tylko ograniczoną część swoich prawdziwych wydatków wojskowych[9]. W tej części wspomniano także o transparentności, respektowaniu prawa międzynarodowego a także o corocznym informowaniu ONZ o wydatkach wojskowych.
Ostatni, szósty już rozdział, skupia się na współpracy międzynarodowej dla dobra wspólnego. Opisuje on pozytywną rolę Pekinu w rozwiązywaniu problemów międzynarodowych i ich wparcie wobec działań ONZ. Na potwierdzenie tego, dokument wskazuje, że w 2016 roku uruchomiono w ramach tej organizacji, chiński fundusz na rzecz pokoju i rozwoju, o wartości 1 miliarda dolarów. ChRL sprzeciwia się wyścigowi zbrojeń, dążąc do globalnej równowagi i stabilności. Zaakcentowano współpracę wojskową z innymi państwami na całym świecie, które opierają się na zasadach równości, wzajemnego zaufania i współpracy win-win. Co nietypowe dla tego typu dokumentów, pochwalono się także liczbą subskrybentów konta Ministerstwa Obrony Narodowej.
Znamiennym jest wymienienie Rosji, jako pierwszej wśród państw, z którymi współpracują Chiny. Relacje z Moskwą nazwano kompleksowym partnerstwem strategicznym. Podkreślono, że doszło do licznych wymian, szkoleń i ćwiczeń wojskowych.
W następnej kolejności w tekście pojawiają się Stany Zjednoczone. Relacje Pekin-Waszyngton, określono jako ,,zasadniczo stabilne”. Podkreślono także budowany mechanizm wspólnego dialogu, w tym m.in. protokoły, które mają niwelować różnice i wzmacniać komunikację strategiczną. USA skrytykowano za wsparcie militarne dla Tajwanu, sankcje na Departament Rozwoju Sprzętu Centralnej Komisji Wojskowej i jej liderów oraz nielegalne wkraczanie w obszary morskie i lądowe Chin.
Działania ChRL takie jak: wspólne szkolenia, manewry, konsultacje w opinii autorów dokumentu przyczyniły się do ,,wzrostu strategicznego wzajemnego zaufania”. W ramach współpracy w państwami UE, w 2018 roku Chińczycy zorganizowali razem już trzecie seminarium wysokiego szczebla Chiny-UE na temat polityki bezpieczeństwa. W jednym akapicie wymieniono kooperacje wojskową z krajami rozwijającymi się w Afryce, Ameryce Łacińskiej, na Karaibach i na Południowym Pacyfiku.
Podsumowano współpracę z zagranicznymi siłami zbrojnymi. Od 2012 roku Chiny przeprowadziły więcej niż 100 wspólnych ćwiczeń i szkoleń z ponad 30 krajami. Od tego samego roku, wysłano około 1700 pracowników wojskowych na studia w ponad 50 krajach. Ponad 20 chińskich wojskowych instytucji edukacyjnych nawiązało i utrzymało wymianę między kolegiami z ich odpowiednikami z ponad 40 krajów. Więcej niż 10 000 zagranicznych pracowników wojskowych z ponad 130 krajów studiowało na chińskich uniwersytetach wojskowych i kolegiach.
W Białej Księdze przypomniano o wsparciu przez ChRL takich inicjatyw jak: Szanghajska Organizacja Współpracy, Konferencja na temat Interakcji i Środków Budowy Zaufania w Azji (CICA), ASEAN, Shangri-La Dialogue, Jakarta International Defence Dialogue, Western Pacific Naval Symposium, Xiangshan Forum. Udział w powyższych ma na celu promowanie dialogu bezpieczeństwa oraz utrzymanie regionalnego pokoju i stabilności.
Wrażenie może zrobić podana aktywność relacji z zagranicznymi siłami zbrojnymi. Chiny zaangażowały się w wymianę wojskową z ponad 150 krajami, zakładając 130 biur attaché wojskowych i przedstawicieli wojskowych w misjach dyplomatycznych za granicą. Jednocześnie aż 116 krajów ustanowiło biura attaché wojskowego w Chinach. Odbyto także wiele rozmów i konsultacji na wysokim szczeblu wojskowym.
Zgodnie z kolejnymi twierdzeniami raportu, ChRL pokojowo rozwiązuje spory terytorialne, zarówno lądowe jak i morskie, stale konsultując się z sąsiadami na temat drażliwych kwestii. Działa również aktywnie na arenie międzynarodowej, wspierając 24 misje pokojowe ONZ oraz inne inicjatywy tej organizacji.
Podsumowanie
Biała Księga próbuje przedstawić Chiny, jako gracza o pokojowych zamiarach, zorientowanego na współpracę z innymi. Oczywiście należy docenić ChRL za wsparcie finansowe ONZ oraz udział w operacjach pokojowych tej organizacji. Nie może to nam jednak przesłaniać asertywnych działań podejmowanych przez Chiny w Azji na rzecz rewizji obecnego porządku. Czytając między wierszami, zwrócimy uwagę na hegemoniczne zapędy Pekinu, który dąży przede wszystkim do dominacji w regionie Indo-Pacyfiku.
Mimo zapewnień władz ChRL, o wzajemnym zrozumieniu i zmniejszaniu napięć w regionie, rzeczywistość jest zgoła inna. Spory terytorialne w odniesieniu do Morza Południowochińskiego trudno nazwać idącymi w dobrym kierunku dla państw, próbujących spierać się z Pekinem. Obecna dynamika wskazuje na przejmowanie kontroli kolejnych kontestowanych obszarów przez ChRL (budowa sztucznych wysp, pływające platformy, rosnąca flota), mimo sprzeciwu ze strony pozostałych państw. Biała Księga wskazuje, że Chiny będą aktywnie bronić swoich interesów poza granicami kraju.
Biała Księga jest kierowana w równym stopniu, jeśli nawet nie w większym, do społeczeństwa i elit w Chinach. Ma przedstawić liczne sukcesy Państwa Środka pod rządami Xi Jinpinga, potwierdzając jego wizję „chińskiego snu”.
Chińska retoryka jest podobna do rosyjskiej, która podobnie przedstawia ich państwo jako pokojowo nastawionego partnera, broniącego jedynie swoich interesów i nastawionego na współpracę i osiąganie wspólnych korzyści. Pomija fakty takie jak konflikt z Indiami w 1962 i z Wietnamem w 1979.
Chińska armia podejmuje reformy, które mają ją wprowadzić do czołówki militarnej na świecie. Rewolucja w sprawach wojskowych (RMA) ,,dotarła” do Chin, by wprowadzić ich wojsko w nowy wiek. Część wzorców została zaciągnięta z Rosji (zmniejszenie i profesjonalizacja armii, kluczowa rola wojny informacyjnej). Księga pokazuje też korzyści wstąpienia do armii, budując jej prestiż, bezpieczeństwo socjalne i wsparcie państwa. Członkowie chińskiej armii wysyłani są na studia zagranicą, by podejrzeć najlepsze rozwiązania i implementować je w kraju, oczywiście z ,,chińską charakterystyką”.
Pekin zręcznie udostępniania dane, które przedstawiają ich w jak najlepszym świetle, tak jak w odniesieniu do kwestii wydatków wojskowych. Księga nie podaje jednak podstawowych danych dotyczących liczby personelu w poszczególnych służbach, rezerwie, nie przedstawia podziału liczby oficerów, podoficerów, poborowych i cywilów pracujących dla ChALW. Nie omawia także podziału środków między służbami i innymi jednostkami związanymi z wojskiem.
Uwagę naszych elit powinno zwrócić negatywne postrzeganie przez władze w Pekinie procesu wzmacniania wschodniej flanki NATO i zrozumienie dla postępującej militaryzacji armii rosyjskiej. Podobnej retoryki używają władze Chin wobec USA, uzasadniając rozwój armii na czele z marynarką. Kontestowanie NATO, powinno budzić nasz niepokój.
Biała Księga jasno pokazała, że dla władz Pekinu nie ma wyjątków i naród chiński ma być zjednoczony. Kilka razy dobitnie i stanowczo, zostało to przedstawione w Księdze. To katastrofalna informacja, szczególnie dla Tajwanu oraz Hong Kongu, które mają inne plany na swoją przyszłość i liczą na utrzymanie obecnego statusu. Zgodnie z planem do 2049 roku na stulecie ChRL, ma dojść do połączenia wszystkich chińskich ziem i nastąpić ma ,,Chiński Renesans”[10]. „Piąta generacja przywódców” w Pekinie na czele z Xi Jinpingiem, dąży do tego celu, a Biała Księga jest tego kolejny potwierdzeniem.
Partnerstwo strategiczne Rosja-Chiny musi też budzić nasz niepokój. Mimo, że Moskwa z trudem się zgadza na rolę junior partnera i ,,sojusz” ten jest nierównomierny, to jednak trwa i jest rozwijany na różnych polach, także w tym opisanym w Księdze – wojskowym. Chiny i Rosja dążą do ograniczenia amerykańskiej projekcji siły w Eurazji i kontestują obecny ład, zbudowany przez USA. Nasze elity muszą zadać sobie pytanie, co to oznacza, do czego to zmierza oraz co trzeba zrobić, aby być gotowym na te zmiany. Może okazać się, że to jednak Chiny będą kształtować nasz świat, a w przypadku dalszego sojuszu z Rosją, nie wróży to wiele dobrego państwom położonym na pomoście bałtycko-czarnomorskim.
Można więc powiedzieć, że nowa biała księga jest kontynuacją obserwowanej retoryki Państwa Środka, zebranych stanowisk oficjeli chińskich. Chiński dokument jest odpowiedzią na amerykańską strategię i sygnalizuje kolejne odsłony rywalizacji geopolitycznej w regionie Indo-Pacyfiku.
[1] Dokument po pobrania – http://english.www.gov.cn/archive/whitepaper/201907/24/content_WS5d3941ddc6d08408f502283d.html
[2] http://www.pism.pl/czytaj/Nowa-era-w-polityce-obronnej-Chin
[3] Obecny oraz poprzednie dokumenty od 1995 roku do pobrania w języku angielskim i chińskim – http://www.andrewerickson.com/2019/07/china-defense-white-papers-1995-2019-download-complete-set-read-highlights-here/
[4] Warto też dodać, że w 2017 roku opublikowany został raport dotyczący bezpieczeństwa Azji i Pacyfiku ,,China’s Policies on Asia-Pacific Security Cooperation”, http://english.www.gov.cn/archive/white_paper/2017/01/11/content_281475539078636.htm
[5] Zhenqiang Pan, A Study of China’s No-First-Use Policy on Nuclear Weapons, Journal for Peace and Nuclear Disarmament, Volume 1, 2018 – Issue 1.
[6] https://www.sipri.org/sites/default/files/2019-08/yb19_summary_eng_1.pdf
[7] Szerzej na temat reformy amii ChRL pod rządami Xi Jinpinga – Michał Bogusz, Jakub Jakóbowski, Komunistyczna partia Chin i jej państwo. Konserwatywny zwrot Xi Jinpinga, Raport OSW, Wrzesień 2019, s. 114-120, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/Raport_PL_Komunistyczna-partia-chin_net.pdf
[8] Trends in world military expenditure 2018, SIPRI Fact Sheet April 2019, https://www.sipri.org/sites/default/files/2019-04/fs_1904_milex_2018_0.pdf
[9] https://www.csis.org/analysis/chinas-new-2019-defense-white-paper
[10] Przy tej okazji warto polecić książkę Profesora Bogdana Góralczyka ,,Wielki renesans. Chińska transformacja i jej konsekwencje”.
Grafika wyróżniająca pochodzi ze strony: kremlin.ru
Comments are closed.