Inicjatywa Trójmorza – spojrzenie na 2021 i perspektywy na przyszłość

Podsumowanie nie obejmuje analizy znaczenia aktualnej wojny na Ukrainie dla formatu Inicjatywy Trójmorza. Trudno obecnie oszacować, czy planowany szczyt w Rydze w ogóle się odbędzie. Co zrozumiałe, ponieważ Wspólnota Europejska koncentruje się aktualnie na zapewnieniu wsparcia militarnego i humanitarnego dla walczących Ukraińców. Z uwagi na pojawiające się głosy państw członkowskich UE, w tym Polski, dotyczące chęci przyznania Ukrainie statusu państwa kandydującego do UE, należy również rozważyć przyjęcie tego kraju do formatu Trójmorza. Mogłoby to wzmocnić współpracę z resztą państw Unii Europejskiej i stanowić fundament do przyszłego członkostwa w Unii, a przede wszystkim przyspieszyć odbudowę kraju po wojnie.

Rok 2021 nie przyniósł większych innowacji mających wzbogacić Inicjatywę Trójmorza;
Podczas lipcowego szczytu w Sofii oprócz przedstawicieli państw członkowskich były obecne delegacje Grecji, Japonii, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i USA;
Mimo amerykańskich deklaracji o poparciu 3SI, Stany Zjednoczone do tej pory realnie nie zaangażowały się w ten format;
Inicjatywa Trójmorza powinna mieć znaczenie dla włączania Ukrainy w struktury europejskie.

Rok 2021 nie był tak przełomowym okresem dla Inicjatywy Trójmorza (3SI)[1], jak lata poprzednie. Przyniósł on jednak wyczekiwaną stabilizację i uznanie wśród większości międzynarodowych partnerów w regionie. W końcu ucichły dyskusje i wątpliwości w kwestii 3SI jako formatu mającego zagrażać spójności Unii Europejskiej. Nawet prezydent zdystansowanej od początku Austrii Alexander Van der Bellen zapowiedział podczas ubiegłorocznej wizyty w Warszawie, że Wiedeń będzie podchodził do tego formatu „z większym zainteresowaniem”, niż miało to miejsce dotychczas. Pięć lat po jego powstaniu[2] nadszedł odpowiedni czas, aby skoncentrować się na uświadamianiu znaczenia Inicjatywy wśród społeczeństw państw członkowskich, pozyskiwaniu nowych inwestorów dla Funduszu Trójmorza i skutecznej realizacji zakładanych projektów transgranicznych.

Szczyt w Sofii – potwierdzenie roli partnerów 3SI

Coroczny szczyt Inicjatywy Trójmorza tym razem odbył się w najbiedniejszym państwie Unii Europejskiej pod względem PKB per capita. Już sama jego organizacja w Bułgarii stała się przedmiotem walk między dwoma najważniejszymi postaciami tamtejszej sceny politycznej: prezydentem Rumenem Radewem i premierem Bojko Borisowem. Prezes Rady Ministrów sprzeciwiał się organizacji tego wydarzenia, argumentując to kwestiami bezpieczeństwa i trwającą pandemią. Prawdziwym powodem były jednak zapowiedziane na jesień wybory prezydenckie. Bez wątpienia, organizacja wydarzenia takiej rangi przez relatywnie niewielkie państwo, jakim jest Bułgaria, mogła mieć wpływ na pozytywne postrzeganie Radewa i dodać mu kilka punktów procentowych w sondażach. Należy również zwrócić uwagę, że prezydent potraktował organizację szczytu priorytetowo, o czym może świadczyć jego obecność jako jednej z niewielu głów państw podczas ubiegłego szczytu w Tallinie. Oprócz niego pojawił się również Andrzej Duda i oczywiście estońska prezydent Kersti Kaljulaid.

Szczyt sofijski, w odróżnieniu od poprzednich, nie przyniósł nowych pomysłów rozszerzenia formatu. Pozwolił jednak utrwalić dotychczasowy dorobek poprzednich spotkań. Efektem jego ustaleń było powstanie deklaracji sofijskiej, którą podpisali wszyscy przedstawiciele delegacji. W tekście wyraźnie podkreślono znaczenie Republiki Federalnej Niemiec, Stanów Zjednoczonych Ameryki i Komisji Europejskiej, jako głównych partnerów tego formatu. Szczególne miejsce poświęcono kwestiom projektów infrastrukturalnych, które uznano za priorytet całej inicjatywy, a także znaczeniu ekologii i polityki klimatycznej UE. Państwa zgodziły się działać w zgodzie z celami porozumienia paryskiego. Zaproponowano również dalsze pogłębianie współpracy między parlamentami, władzami lokalnymi i krajowymi izbami gospodarczymi[3].

Pewnym punktem wyróżniającym była obecność greckiej prezydent Ekaterini Sakielaropulu, zaproszonej z inicjatywy Radewa. Na szczycie pojawili się również przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Francji, Japonii, Stanów Zjednoczonych i Niemiec. Daje to także możliwość na potencjalne rozszerzanie Inicjatywy w przyszłości o kolejne zainteresowane państwa (Ukraina, Mołdawia, państwa Bałkanów Zachodnich).

Rok stagnacji

Niestety rok 2021 przyniósł również kilka rozczarowań. Pierwszym z nich była postawa amerykańskiej administracji. Mimo że w listopadzie 2020 r. Izba Reprezentantów, a wcześniej Komisja Spraw Zagranicznych Kongresu, właściwie ponadpartyjnie wyraziła poparcie dla 3SI, to od tamtej pory próżno szukać konkretnych inwestycji. W lutym 2021 r. Sekretarz stanu USA jednoznacznie pozytywnie odniósł się do Inicjatywy Trójmorza, co zostało również potwierdzone wirtualnym wystąpieniem Joe Bidena podczas sofijskiego szczytu. Brak konkretnych działań ze strony Stanów Zjednoczonych jest tym bardziej uciążliwy, że to właśnie od aktywności Waszyngtonu część państw członkowskich uzależnia skalę swojego zaangażowania. Nie wspominając także o sporym wkładzie finansowym, jaki początkowo miał zostać przekazany na rzecz Funduszu Trójmorza. Pod koniec 2020 roku amerykańska agencja rządowa DFC w swym oświadczeniu deklarowała przekazanie 300 milionów dolarów, z dalszymi planami inwestycji aż do kwoty 1 miliarda. Na razie jednak pieniądze te nie zostały przekazane[4]. Do dziś głównymi sponsorami funduszu pozostaje 9 instytucji państwowych z krajów Trójmorza, przede wszystkim z Polski, a także z Estonii, Łotwy, Litwy, Węgier, Rumunii, Bułgarii, Słowenii i Chorwacji.

To właśnie przyciąganie nowych członków będzie stanowiło największe wyzwanie w tym przedsięwzięciu. Od roku do funduszu nie dołączyło żadne nowe państwo. Wielkie nadzieje pokładano w Czechach, gdzie jeszcze w 2020 roku powołano pełnomocnika rządu ds. Inicjatywy Trójmorza. We wrześniu pojawiły się nawet nieoficjalne doniesienia czeskich mediów o zamiarze dokonania pierwszej wpłaty władz w Pradze na rzecz Funduszu. Przegrane wybory przez partię ANO, a teraz rosyjska agresja na Ukrainę odsunęły tę możliwość. Rząd Petera Fiali traktuje ten format priorytetowo, dlatego prawdopodobnie niedługo zdecyduje się dołączyć do ekonomicznego wymiaru 3SI. Co istotne, partia ODS, z której wywodzi się obecny premier, akcentuje w swym programie znaczenie Inicjatywy Trójmorza w polityce zagranicznej Czech. Daje to nadzieję na aktywniejsze niż dotychczas działania Pragi w tym formacie.

Ponadto pandemia COVID-19, a przede wszystkim brak środków pieniężnych, skutecznie zablokowały prace nad powstawaniem projektów infrastrukturalnych i energetycznych w ramach Inicjatywy Trójmorza. Według oficjalnych statystyk zrealizowano zaledwie 2 z 90 wpisanych do agendy. Są to projekty o znaczeniu krajowym zrealizowane przez Chorwację[5].

Znacząca rola Polski

Nasz kraj w dalszym ciągu pozostaje naturalnym liderem spośród wszystkich państw uczestniczących w Inicjatywie Trójmorza. Niewątpliwie, to od zaangażowania polskich instytucji zależą szanse na powodzenie tego formatu w przyszłości. Rok 2021 przyniósł pod tym względem nowe opracowania i strategie, które inaczej niż do tej pory koncentrują się nie tylko na politycznym i ekonomicznym aspekcie, ale dotykają raczej kwestii rozpoznawalności 3SI wśród społeczeństw państw członkowskich. Pierwszorzędną rolę odgrywa pod tym względem Fundacja State of Poland, powołana w celu kreowania pozytywnego wizerunku Polski za granicą. Częścią tej strategii jest organizacja cyklu konferencji GenFree. Ich celem jest pokazanie potencjału państw znajdujących się między trzema morzami, ze szczególnym uwzględnieniem młodzieżowego wymiaru współpracy.

Pierwsza odsłona cyklu odbyła się w Warszawie, kolejne są planowane w 2022 roku na Łotwie i w Bułgarii. Każda z nich ma koncentrować się na innym temacie: łotewska na nowych technologiach, a bułgarska na ekologii, zielonej energii i transformacji energetycznej. Ponadto Fundacja stworzyła raport koncentrujący się na strategii komunikacyjnej, która docelowo ma wygenerować poparcie społeczeństw dla tej międzynarodowej Inicjatywy[6]. Wydaje się, że jest to naturalna kolej rzeczy. Po otrzymaniu odpowiedniego wsparcia politycznego Inicjatywa Trójmorza musi zaistnieć również w świadomości społeczeństw jako konkretne przedsięwzięcia, takie jak zakładane projekty, ale również jako festiwale kulturowe, wymiany młodzieżowe, współpraca między organizacjami studenckimi, czy tworzenie sieci ekspertów pod formatem 3SI[7].

Co może przynieść 2022?

W bieżącym roku należy spodziewać się dalszej stabilizacji znaczenia Inicjatywy Trójmorza na arenie międzynarodowej. Nadchodzący szczyt w Rydze, zgodnie z założeniami strony łotewskiej, ma koncentrować się na pozyskaniu nowych środków i partnerów dla Funduszu Trójmorza, w szczególności z sektora prywatnego. Fundusz ten dysponuje obecnie kwotą blisko 1 miliarda euro, głównie dzięki zaangażowaniu strony polskiej. Wciąż daleko do zakładanych początkowo 3 miliardów (najbardziej optymistyczne szacunki zakładały nawet 5). Z tych względów dołączenie nowych podmiotów, nawet inwestorów spoza Europy, jest jak najbardziej pożądane. Można również zakładać, że czeski rząd zdecyduje się dokonać wpłaty na rzecz Funduszu, co będzie oznaczało, że tylko Austria i Słowacja pozostaną poza nim. Jednak w obecnej sytuacji politycznej wydaje się mało prawdopodobne, aby te państwa głębiej zaangażowały się w ten format. Interesującym pomysłem byłaby większa instytucjonalizacja Inicjatywy poprzez stworzenie specjalnego sekretariatu, nie tylko dla samego Funduszu.

Widoczne są również zmiany w zaangażowaniu ośrodków władzy z poszczególnych państw. Początkowo format był określany jako inicjatywa prezydencka, jednak realizacja poszczególnych projektów pozostawała w gestii parlamentów. Dlatego zauważalne są wysiłki mające zwiększyć znaczenie legislatyw i rządów w realizacji celów Inicjatywy Trójmorza[8]. W tym celu odbyło się I Forum Parlamentarne Trójmorza w Tallinie, a także kontynuowane są spotkania pomiędzy ministrami, takie jak spotkanie Rządowych Koordynatorów ds. Inicjatywy Trójmorza, czy spotkanie ministrów rolnictwa Regionu Trójmorza w Krakowie[9]. Obecny rok powinien opierać się na działaniach mających na celu ustabilizowanie dotychczasowego poparcia politycznego wśród ośrodków władzy państw członkowskich 3SI, zwiększeniu rozpoznawalności tego formatu w obrębie Unii Europejskiej i pozyskaniu inwestorów niezbędnych do realizowania ambitnych projektów infrastrukturalnych, energetycznych i zwiększających cyfryzację.

Biorąc pod uwagę obecną sytuację na Ukrainie format Inicjatywy Trójmorza może mieć fundamentalne znaczenie dla odbudowy niepodległego państwa ukraińskiego. Z racji gospodarczego charakteru współpracy transgranicznej włączenie Ukrainy w format 3SI z pewnością przyśpieszy integrację europejską z innymi państwami Unii Europejskiej, w tym przede wszystkim z Polską jako najbliższym sąsiadem i jednocześnie liderem tego formatu. Należy jednak zaznaczyć, że powodzenie tego planu będzie zależeć w głównej mierze od ostatecznego wyniku wojny.

[1] World Population Review, Poorest Countries in Europe 2021, https://worldpopulationreview.com/country-rankings/poorest-countries-in-europe, dostęp 28.02.22.

[2] Inicjatywa Trójmorza została powołana do życia podczas szczytu w chorwackim Dubrowniku 25–26 sierpnia 2016 r.

[3] Joint Declaration of the Sixth Summit of the Three Seas Initiative, https://3seas.eu/event/joint-declaration-of-the-sixth-summit-of-the-three-seas-initiative, dostęp 27.01.2022.

[4] J. Wilczek, A. Rudowski, Fundusz Trójmorza. W stronę instytucjonalizacji Inicjatywy, https://interethnicum.pl/analizy/, dostęp 30.01.2022, s. 33.

[5] 3Seas.eu, Status Report of 2021, https://projects.3seas.eu/report, dostęp 26.01.2022.

[6] State of Poland, Raport i strategia komunikacji Trójmorza, https://stateofpoland.pl/trojmorze-raport-i-strategia-komunikacji/, dostęp 26.01.2022.

[7] Tamże.

[8] M. Gołębiowska, Ł. Lewkowicz, Przed szczytem w Sofii: wyzwania stojące przed Inicjatywą Trójmorza, https://ies.lublin.pl/komentarze/przed-szczytem-w-sofii-wyzwania-stojace-przed-inicjatywa-trojmorza/, dostęp 31.01.2022.

[9] Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Spotkanie ministrów rolnictwa Regionu Trójmorza, https://www.gov.pl/web/rolnictwo/spotkanie-ministrow-rolnictwa-regionu-trojmorza, dostęp 30.01.2022.