Analiza w skrócie:
▪ W przeszłości, Wietnam niejednokrotnie musiał samotnie mierzyć się z silniejszymi rywalami od siebie, co skutkowało specyficznym podejściem do polityki bezpieczeństwa.
▪ Od czasów reform „doi moi” z 1986 r., polegających na zmianie systemu gospodarczego z centralnie planowanego na regulowany wspólnie przez rynek i państwo, państwo to przeformułowało swoją politykę, czerpiąc z doświadczeń historycznych i zmieniając dotychczasowe podejście do polityki bezpieczeństwa.
▪ Poleganie na własnych możliwościach oraz specyfika sytuacji w Azji Południowo-Wschodniej spowodowały, że Wietnam nie uzewnętrzniał potrzeby tworzenia zinstytucjonalizowanego systemu bezpieczeństwa w regionie po Zimnej Wojnie.
▪ Hanoi postrzegało obecność wielu mocarstw w regionie jako czynnik stabilizujący, a podobne podejście można również zauważyć w XXI wieku.
Brak podejmowania wysiłków na rzecz stworzenia zinstytucjonalizowanego systemu bezpieczeństwa przez Wietnam tłumaczyć można specyficzną charakterystyką stosunków międzynarodowych w Azji Południowo – Wschodniej. W XX wieku, państwa regionu skupione były przede wszystkim na walce o własną niepodległość, więc nie wystarczało im środków na tworzenie regionalnej architektury bezpieczeństwa. Głównym wyzwaniem była odbudowa i rozwój gospodarczy, w czym pomóc miało powołanie ASEAN jako organizacji, w której decyzje zapadają konsensualnie, a członkowie mają równe prawa. Jednakże, biorąc pod uwagę prawidłowości procesu decyzyjnego, państwo wychodzące z inicjatywą powołania organizacji działającej na rzecz bezpieczeństwa, musiałoby przekonać wszystkich członków[1]. W dodatku, ASEAN funkcjonuje w szczególności jako platforma łagodząca regionalne napięcia pomiędzy najsilniejszymi państwami, takimi jak USA, Chiny i Japonia. Pomimo skupienia się na współpracy gospodarczej, bliższe kontakty wojskowe z poszczególnymi członkami ASEAN również przyczyniały się do większej równowagi w regionie[2]. W takich warunkach, próba zbudowania systemu bezpieczeństwa mogłaby tylko utrudnić zachodzące procesy, które zmierzały w kierunku zgodnym z wizją Hanoi, wypracowaną na podstawie wielowiekowych doświadczeń konfliktów i walki w obronie suwerenności i niepodległości Wietnamu[3].
Kształtowanie się polityki bezpieczeństwa Wietnamu do 1986 r.
Wietnam to państwo, które przez wieki musiało zmagać się z wieloma przeciwnościami i nie raz uwikłane było w wyniszczające konflikty. Przez wszystkie te lata, kraj ten mierzył się z inwazjami innych państw, które musiał pokonać aby utrzymać bądź odzyskać swoją niepodległość. Pomimo bolesnych doświadczeń, to dzięki nim społeczeństwo Wietnamu wyrobiło w sobie tradycję odpierania agresora i walki z wszelkimi trudnościami, jakie przed nimi stoją. Co ważne, zwykle dokonywano tych działań bez znaczącej pomocy od innych państw[4]. Jednakże, nieustanne konfrontacje były bardzo kosztowne i wyniszczające a finalnie doprowadziły do izolacji międzynarodowej Wietnamu w latach 80-tych XX wieku. Po kilku latach funkcjonowania w niekorzystnej sytuacji, równolegle do reform ekonomicznych „doi moi”, Hanoi zmieniło swoje podejście do polityki zagranicznej[5]. Zmianę bardzo dobrze oddaje sentencja Ho Chi Minh, którą często wyrażał: „więcej przyjaciół, mniej wrogów”[6].
Wyjątkiem od reguły stawiania oporu najeźdźcom był okres po pojawieniu się francuskiego imperium na półwyspie Indochińskim w XVIII wieku. Wykorzystało ono słabość Wietnamu, który miał za sobą dwa wieki wyniszczających wojen domowych; skolonizowanemu państwu brakowało sił i środków, aby wypędzić Francuzów. Jednak po kilkudziesięciu latach pod obcym panowaniem, Wietnamczycy powrócili do tradycji odpierania przeciwników i rozpoczęły się powstania i strajki, które między innymi organizowała Komunistyczna Partia Indochin (z której powstały trzy partie komunistyczne: Wietnamska, Laotańska i Kambodżańska), składająca się w większości z Wietnamczyków. Co istotne w tym kontekście, w manifeście programowym deklarowała ona walkę o wolność narodów w państwach Azji Południowo – Wschodniej, które stały się francuskimi koloniami. Pomimo faktu, że sprzeciwiała się państwu posiadającemu o wiele lepiej wyposażonych żołnierzy, Partia nie planowała korzystać z niczyjej pomocy, aby osiągnąć postulowany cel. Ukazywało to wiarę przywódców w zrealizowanie swoich zamierzeń o własnych siłach[7].
Od 1940 roku, Wietnam związany był kilkoma dekadami nieustających wojen. Chociaż państwo to było stroną o wiele słabszą w każdym starciu, tylko zwycięstwo na polu bitwy umożliwiało w tym okresie zapewnienie suwerenności i wolności. Dekady wojen rozpoczęły się od walki z Japonią, która zdobyła terytoria wietnamskie podczas II wojny światowej, aby później walczyć z Francuzami dążącymi do odzyskania kolonialnych posiadłości[8]. Kiedy po Francji na półwysep Indochiński zaczęli przybywać Amerykanie, Wietnamu nie przeraziła asymetria potencjałów, a społeczeństwo wykazało się niezwykłą wolą, która zaowocowała wypchnięciem supermocarstwa ze swojego państwa. We wszystkich tych przypadkach, Wietnamczycy odnosili zwycięstwa bez znaczącej pomocy, pochodzącej z innych państw[9].
Jednakże, punktem który najmocniej utwierdził władze w Wietnamie w przekonaniu, że liczyć można tylko na swoje siły, był rok 1979, w którym doszło do starcia wojskowego z Chinami. Zostało one spowodowane Wietnamskim kontratakiem na sąsiednią Kampuczę, która przeprowadzała serię ataków na przygraniczne miejscowości w Wietnamie. Ponieważ ówczesna Kampucza miała podpisany specjalny traktat z Chinami, to postanowiły one rozpocząć krótką kampanię przeciw Wietnamowi. Władze w Hanoi wówczas liczyły, że sfinalizowany w 1978 r. traktat ze Związkiem Sowieckim (w szczególności zobowiązujący obydwie strony do konsultacji w celu usunięcia zagrożeń dla bezpieczeństwa) wejdzie w życie[10]. Ponadto w poprzednich latach stosunki Hanoi – Moskwa były zacieśniane obustronnie, co również przemawiało za tym, że większy partner wyśle swoją pomoc. Jednakże, Moskwa nie przesłała pomocy, a Wietnam ponownie samodzielnie stanął przed wyzwaniem. Fakt, że państwo znów znalazło się w kryzysowej sytuacji bez pomocy z zagranicy, był podstawą dla zmiany strategii polityki zagranicznej i bezpieczeństwa na najbliższe lata[11].
Po najeździe na sąsiednią Kampuczę, społeczność międzynarodowa potępiła wietnamskie działania zbrojne oraz nałożyła sankcje na Wietnam. W tym okresie, relacje z najważniejszym państwem dla Hanoi – Chinami – napotykały wiele trudności, co tylko komplikowało prowadzenie polityki zagranicznej. Państwa utrzymujące stosunki z Wietnamem ograniczały stosunki ze Związkiem Sowieckim i innymi członkami Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, przez co wyłącznie nieliczne państwa utrzymywały handel z tym azjatyckim państwem. Moskwa, dopatrując się słabości u swojego mniejszego partnera, postanowiła to wykorzystać w celu instalacji bazy wojskowej w zatoce Cam Ranh, znajdującej się w południowo-środkowym Wietnamie[12]. Wydarzenie to nie spotkało się z poparciem wszystkich rządzących w Hanoi, którzy zaczęli podnosić swój sprzeciw, ale niemożliwe było zablokowanie budowy bazy Związku Sowieckiego[13].
Polityka bezpieczeństwa Wietnamu od 1986 r.
Funkcjonowanie w takich uwarunkowaniach nie było pozytywnie oceniane przez rządzących w Wietnamie, więc po latach postanowiono zmienić podejście do polityki bezpieczeństwa. Została ona wprowadzona wraz z reformami gospodarczymi „doi moi” (od nowa) w 1986 roku. W głównej mierze, reformy dotyczyły transformacji od gospodarki planowanej do regulowanej przez rynek i zarządzanej przez państwo, lecz dotknęło to również polityki zagranicznej[14]. Największy nacisk został położony na eksport, co wymagało wsparcia sprawnej dyplomacji, a zmiany szybko zaczęły przynosić efekty. Zarówno wartość towarów eksportowanych za granicę, jak i zagranicznych inwestycji w Wietnamie, zwiększała się z roku na rok. Sukcesy gospodarcze pociągnęły za sobą sukcesy na arenie międzynarodowej, począwszy od wycofania swoich wojsk z Kambodży w 1989, a skończywszy na normalizacji stosunków z Chinami i USA[15].
Choć po rozpoczęciu „doi moi” wejście do ASEAN było najważniejszym celem Wietnamu, państwo starało się pozostać aktywne w przestrzeni bilateralnych stosunków międzynarodowych. Strategię tę można określić jako „balansowanie”, gdyż polegała na ustanowieniu jak najlepszych stosunków z każdym państwem bez nadmiernego wiązania się z którymkolwiek z nich. Dzięki temu udało się znormalizować stosunki z Chinami w 1991 r.[16]. Doprowadzono nawet do podpisania umowy, w której obydwie strony zobowiązywały się do rozwiązywania sporów terytorialnych poprzez pokojowe środki[17]. Nastąpiła również normalizacja stosunków z wieloletnim przeciwnikiem, ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki. Po rozwiązaniu kwestii związanych z osobami uznanymi za zaginione podczas wojny oraz sporów wokół jeńców wojennych, współpraca między tymi państwami stała się możliwa. Pomocna okazała się administracja Clintona, nastawiona na współpracę w dziedzinie gospodarki. USA cofnęło weto w Międzynarodowym Funduszu Walutowym oraz Światowym Banku na udzielanie kredytów dla Wietnamu, co umożliwiło temu państwu integrację ze światowym handlem[18].
W takim otoczeniu międzynarodowym mogłoby się wydawać, że Wietnam powinien zacząć szukać możliwości przystąpienia do organizacji bezpieczeństwa zbiorowego lub jej ustanowienia, aby zabezpieczyć się przed powtórzeniem dewastujących doświadczeń z przeszłości. Jednakże Wietnam wybrał własną drogę, kierując się kilkoma powodami. Nowa polityka ekonomiczna przynosiła efekty w krótkim okresie, co było zupełnym przeciwieństwem sytuacji w latach 1975-1986, zatem państwo to mogło polegać na swoim potencjale gospodarczym w celu poprawy pozycji międzynarodowej, zamiast budować regionalną architekturę bezpieczeństwa[19]. W dodatku, oczekiwanie na pomoc innego państwa okazało się zgubne w 1979 r., gdy Moskwa nie udzieliła pomocy walczącemu Wietnamowi a przekonanie o braku wiary we wsparcie sojuszników zostało wzmocnione wraz z rozpadem Związku Sowieckiego. Wszystko to sprawiło, że Hanoi zaczęło formułować politykę na podstawie ustanawiania jak największej liczby przyjaznych stosunków z państwami, jednak nie związując się formalnie z żadnym państwem[20].
Reformy „doi moi” redefiniowały również pojęcie bezpieczeństwa, które od 1986 miało dotyczyć nie tylko wojskowości, ale i stabilności i rozwoju gospodarczego[21]. W tym kontekście, pomocne mogłoby okazać się Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), które choć nie zostało założone jako organizacja mająca za zadanie stricte utrzymanie bezpieczeństwa w regionie, to poprzez działalność na rzecz integracji państw w dziedzinie gospodarczej, istotnie przyczyniła się do zapewniania szeroko rozumianego bezpieczeństwa w regionie. Dla Wietnamu, organizacja ta była kluczowa ze względu na dalszy rozwój gospodarczy ale również w aspekcie utrwalania pokoju w Azji Południowo – Wschodniej. Od przyłączenia się do ASEAN w roku 1995, Hanoi mogło przyczynić się do utrzymywania stabilności w regionie uczestnicząc w tym multilateralnym forum oraz dalej wzmacniać swoją pozycję międzynarodową[22][23].
Kolejnym ważnym zadaniem dla dyplomacji Wietnamu było ułożenie relacji z niegdysiejszym sojusznikiem: Rosją. Moskwa po zakończeniu Zimnej Wojny nadal była największym eksporterem broni do Wietnamu, co pociągało za sobą określony model relacji. Jeśli Hanoi próbowałoby uniezależnić się od dostaw rosyjskich w krótkim okresie, to stałoby się państwem niedostatecznie uzbrojonym, a przez to zagrożonym, biorąc pod uwagę historyczne prawidłowości konfliktów w regionie. Rosja spełniała również rolę użytecznej przeciwwagi dla Chin, tworząc alternatywę dla współpracy na wielu polach. Co istotne, Moskwa była postrzegana przez Hanoi jako kolejny element stabilizujący regionalną architekturę bezpieczeństwa, pomimo ustawicznego eksportu broni do regionu Azji Południowo – Wschodniej[24]. Ten sam wzór został zastosowany wobec większości państw, bowiem Wietnam starał się zaangażować jak największą ilość podmiotów w regionie (np. poprzez inwestycje gospodarcze, handel czy stałe konsultacje polityczne) w celu stworzenia sieci powiązań, które będą umacniać pokój w regionie i powstrzymywać eskalację konfliktów[25].
Wnioski
Kombinacja czynników historycznych, reforma gospodarki i zmiana myślenia o polityce zagranicznej oraz charakterystyka sytuacji w regionie Azji Południowo-Wschodniej sprawiły, że Wietnam nie zdecydował się utworzyć regionalnego systemu bezpieczeństwa. Strategia stabilizowania tej części Azji poprzez przyjazne relacje ze możliwie największą liczbą państw regionu i wciąganie we współpracę dużej liczby partnerów z całego świata, przyjęta przez decydentów w Hanoi, zapewniła temu państwu poziom bezpieczeństwa nieskłaniajacy Wietnamu do podejmować dodatkowego wysiłku. W następnych dekadach, polityka ta została wyrażona najpierw w strategii „3 nie” a następnie „4 nie”, jasno wskazująca na defensywne podejście tego państwa do kwestii bezpieczeństwa[26]. Jest to: nie dla wojskowych sojuszy z innym państwem, nie dla sprzymierzania się z jednym państwem przeciw drugiemu, nie dla obcych baz wojskowych na terenie Wietnamu oraz nie dla użycia, bądź groźby użycia siły w stosunkach międzynarodowych[27]. Państwo to w tym czasie mogło skupić się na innych zadaniach, gdyż sytuacja w regionie zapewniała satysfakcjonujący poziom stabilności.
Pomimo upływu wielu lat oraz zmiany sytuacji międzynarodowej, Wietnam wciąż kontynuuje prowadzenie swojej polityki zagranicznej w duchu “doi moi”, co zostało wyrażone przez Ministra Spraw Zagranicznych tego państwa w roku 2021[28]. Stwarza to okazję, np. dla Unii Europejskiej aby bardziej zaangażować się we współpracę z tym państwem. Bazując na umowie handlowej podpisanej przez tę organizację z Wietnamem[29] można zwiększyć liczbę inwestycji i wartość handlu, na przykład poprzez umieszczanie tam swoich zakładów produkcyjnych, za czym może pójść większa intensyfikacja relacji i kontaktów politycznych. UE jako podmiot zainteresowany bezpieczeństwem łańcuchów dostaw, mogłaby bardziej zaangażować się w regionie właśnie poprzez współpracę z Wietnamem. Samą obecnością w Azji Południowo – Wschodniej, Unia Europejska przyczyni się do poprawy bezpieczeństwa, a sama powinna skorzystać z imponującego wzrostu gospodarczego Wietnamu, zawiązując bliższe relacje gospodarcze[30]. Szansę na kształtowanie polityki wobec Wietnamu powinna wykorzystać Polska, mająca długą tradycję przyjaznych relacji z tym państwem. Biorąc pod uwagę pozycję Hanoi, które jest zainteresowane jak największą ilością relacji, które nie pociągają za sobą zobowiązań zwłaszcza w sferze bezpieczeństwa, dalsze rozwijanie współpracy nie powinno napotkać przeszkód. Warszawa, jako „tradycyjnie przyjazny partner Wietnamu w Europie Środkowej”[31] dzięki zaprezentowaniu swojego zrozumienia dla strategii Wietnamu i braku naciskania na wybór stron w globalnej konfrontacji, ma możliwość przyczynić się do bliższego partnerstwa na linii Wietnam – Europa, za co mogłaby liczyć na pomoc Wietnamu przy zaangażowaniu w handel na rynkach ASEAN.
Grafika: zdjęcie dodane przez Hugo Heimendinger, źródło: https://www.pexels.com
Photo: picture uploaded by Hugo Heimendinger, source: https://www.pexels.com
Bibliografia
[1] Leszek Buszynski, “Southeast Asia in the Post-Cold War Era: Regionalism and Security,” Asian Survey 32, no. 9 (September 1992): 830–47, https://doi.org/10.2307/2645074.
[2] Thanh N., Hoang T. T, Đổi mới tư duy công tác đối ngoại để nâng tầm vị thế đất nước https://nhandan.vn/cong-tac-doi-ngoai-gop-phan-nang-cao-vi-the-dat-nuoc-tiep-theo-ky-truoc-post754632.html (dostęp: 03.07.2023)
[3] Evelyn Goh, “Great Powers and Hierarchical Order in Southeast Asia: Analyzing Regional Security Strategies,” International Security 32, no. 3 (January 2008): 113–57, https://doi.org/10.1162/isec.2008.32.3.113
[4] Wiesław Olszewski, Historia Wietnamu (Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 1991); Marilyn Blatt Young, The Vietnam Wars, 1945-1990, 1st ed (New York: HarperCollins, 1991).
[5] Bogusław Mrozek, Historia Najnowsza Azji Południowo – Wschodniej 1917-1970 (Warszawa: Książka i Wiedza, 1973).
[6] Mai H, 9-10-1945: Bác Hồ căn dặn “thêm bạn, bớt thù” https://www.qdnd.vn/tu-lieu-ho-so/ngay-nay-nam-xua/9-10-1945-bac-ho-can-dan-them-ban-bot-thu-673054 (dostęp 03.07.2023)
[7] Mariusz Karwowski, Polityka zagraniczna Wietnamu (Warszawa: Fundacja Studiów Międzynarodowych, 2010).
[8] Max Hastings and Wojciech Tyszka, Wietnam: epicka tragedia 1945-1975, Wydanie pierwsze (Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2021).
[9] Leo Suryadinata, ed., “THE SOVIET-VIETNAMESE TREATY: A Giant Step Forward,” in Southeast Asian Affairs 1980 (ISEAS Publishing, 1980), 54–65, https://doi.org/10.1355/9789812306708-006.
[10] Justin J. Corfield, The History of Vietnam, The Greenwood Histories of the Modern Nations (Westport, Conn: Greenwood Press, 2008); Young, The Vietnam Wars, 1945-1990.
[11] Ian Storey and Carlyle A. Thayer, “Cam Ranh Bay: Past Imperfect, Future Conditional,” Contemporary Southeast Asia 23, no. 3 (December 2001): 452–73, https://doi.org/10.1355/CS23-3D.
[12] Karwowski, Polityka zagraniczna Wietnamu, dz. cyt.
[13] Duong M. Hue, Công tác thông tin đối ngoại với nhiệm vụ bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch trong giai đoạn hiện nay http://thachban.longbien.hanoi.gov.vn/thong-tin-tuyen-truyen?p_p_id=101&p_p_lifecycle=0&p_p_state=pop_up&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&_101_struts_action=%2Fasset_publisher%2Fview_content&_101_assetEntryId=15159227&_101_viewMode=print&_101_type=content&_101_urlTitle=cong-tac-thong-tin-oi-ngoai-voi-nhiem-vu-bao-ve-nen-tang-tu-tuong-cua-ang-au-tranh-phan-bac-cac-quan-iem-sai-trai-thu-ich-trong-giai-oan-hien-nay (dostęp 03.07.2023); Corfield, The History of Vietnam.
[14] Christopher E. Goscha, The Penguin History of Modern Vietnam (London: Penguin Books, 2017); Małgorzata Pietrasiak, Środowiskowe Wyznaczniki Polityki Zagranicznej Wietnamu w Obliczu Procesów Integracji z Gospodarką Światową, Biblioteka Azji i Pacyfiku (Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010).
[15] Robert Jakimowicz, “Globalizacja w Azji,” Azja-Pacyfik 4, no. 1 (December 31, 2001): 239–49, https://doi.org/10.15804/ap200115
[16] Le Thu Huong, “Vietnam’s Persistent Foreign Policy Dilemma,” Asia Policy 13, no. 4 (2018): 123–44.
[17] Małgorzata Pietrasiak, Trudne Pojednanie: Dyplomacja w Procesie Normalizacji Stosunków Amerykańsko-Wietnamskich, Contemporary Asian Studies Series (Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2017).
[18] Tran C. T, Một số suy nghĩ về nền tảng và nội hàm của đổi mới tư duy đối ngoại Việt Nam https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/quoc-phong-an-ninh-oi-ngoai1/-/2018/825315/mot-so-suy-nghi-ve-nen-tang-va-noi-ham-cua-doi-moi-tu-duy-doi-ngoai-viet-nam.aspx (dostęp 03.07.2023)
[19] Thanh N., Hoang T. T, Đổi mới tư duy công tác đối ngoại để nâng tầm vị thế đất nước https://nhandan.vn/cong-tac-doi-ngoai-gop-phan-nang-cao-vi-the-dat-nuoc-tiep-theo-ky-truoc-post754632.html (dostęp: 03.07.2023); Luong Ngoc Thanh, “Vietnam’s Foreign Policy in the Post-Cold War Era: Ideology and Reality (Doctoral Dissertation)” (Graduate School for International Development and Cooperation Hiroshima University, 2013)
[20] Nicholas Chapman, “Mechanisms of Vietnam’s Multidirectional Foreign Policy,” Journal of Current Southeast Asian Affairs 36, no. 2 (2017): 31–69.
[21] Karwowski, Polityka zagraniczna Wietnamu; Van Hiep Nguyen, “Characteristics And Model Of Vietnam’s Foreign Policy – From The Historical Point Of View,” Palarch’s Journal Of Archaeology Of Egypt/Egyptology 18, no. 4 (2021): 3394–3407.
[22] Nguyen, “Characteristics And Model Of Vietnam’s Foreign Policy – From The Historical Point Of View.”
[23] Derek Grossman, “Why Vietnam Might Want to Reconsider Its Russia Policy,” Yusof Ishak Institute 50, no. 2022 (2022): 1–9.
[24] Thanh, “Vietnam’s Foreign Policy in the Post-Cold War Era: Ideology and Reality (Doctoral Dissertation).”
[25] Thanh, “Vietnam’s Foreign Policy in the Post-Cold War Era: Ideology and Reality (Doctoral Dissertation).”
[26] Bojar M, 4 NIE w strategii Wietnamu https://ine.org.pl/4-nie-w-strategii-wietnamu/ (dostęp 03.07.2023)
[27] Thuy T. Do, “Vietnam’s Emergence as a Middle Power in Asia: Unfolding the Power–Knowledge Nexus,” Journal of Current Southeast Asian Affairs 41, no. 2 (August 2022): 279–302, https://doi.org/10.1177/18681034221081146
[28] Bui T. S, Đường lối đối ngoại Đại hội Đảng XIII kế thừa, phát triển và hoàn thiện đường lối đối ngoại thời kỳ đổi mới (*)https://dangcongsan.vn/thoi-su/duong-loi-doi-ngoai-dai-hoi-dang-xiii-ke-thua-phat-trien-va-hoan-thien-duong-loi-doi-ngoai-thoi-ky-doi-moi-598434.html (dostęp 03.07.2023)
[29] EU-Vietnam Free Trade Agreement and Investment Protection Agreement https://policy.trade.ec.europa.eu/eu-trade-relationships-country-and-region/countries-and-regions/vietnam/eu-vietnam-agreement_en
[30] Hai H. N, Vietnam’s Growing Strategic Partnerships with European Countries, https://thediplomat.com/2022/05/vietnams-growing-strategic-partnerships-with-european-countries/ (dostęp 03.07.2023)
[31] Ha V, Việt Nam là đối tác quan trọng nhất của Ba Lan tại Đông Nam Á https://baochinhphu.vn/viet-nam-la-doi-tac-quan-trong-nhat-cua-ba-lan-tai-dong-nam-a-102230316174007038.htm (dostęp: 14.07.2023)
Comments are closed.